ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΕΝΓΚΕΛΣ

Β. Ι. Λένιν

ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΕΝΓΚΕΛΣ

Ποιος πυρσός του πνεύματος έσβησε
Ποια να χτυπάει σταμάτησε καρδιά!

Στις 5 του Αυγούστου 1895 πέθανε στο Λονδίνο ο Φρίντριχ Ένγκελς. Μετά από το φίλο του, τον Καρλ Μαρξ (που πέθανε το 1883), ο Ένγκελς ήταν ο πιο επιφανής σοφός και δάσκαλος του σύγχρονου προλεταριάτου του πολιτισμένου κόσμου. Από τότε που το πεπρωμένο ένωσε τους Καρλ Μαρξ και Φρίντριχ Ένγκελς, το έργο όλης της ζωής των δυο φίλων έγινε το κοινό τους έργο. Συνεπώς, για να καταλάβει κανείς τι έκανε ο Φρίντριχ Ένγκελς για το προλεταριάτο, πρέπει ν’ αφομοιώσει καλά τη σημασία τής διδασκαλίας και της δράσης του Μαρξ στην ανάπτυξη του σύγχρονου εργατικού κινήματος. Πρώτοι ο Μαρξ και ο Ένγκελς έδειξαν, ότι η εργατική τάξη με τις διεκδικήσεις της είναι το αναγκαίο γέννημα του σύγχρονου οικονομικού καθεστώτος, που μαζί με την αστική τάξη δημιουργεί και οργανώνει αναπόφευκτα και το προλεταριάτο∙ έδειξαν ότι την ανθρωπότητα δε θα την απαλλάξουν από τις συμφορές που τη δέρνουν σήμερα, οι καλοπροαίρετες προσπάθειες ορισμένων ευγενικών προσωπικοτήτων, αλλά η ταξική πάλη του οργανωμένου προλεταριάτου. 

Πρώτοι ο Μαρξ και ο Ένγκελς εξήγησαν στις επιστημονικές εργασίες τους, ότι ο σοσιαλισμός δεν είναι μια επινόηση ονειροπόλων, αλλά ο τελικός σκοπός και το αναγκαίο αποτέλεσμα της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων της σύγχρονης κοινωνίας. Όλη η γραφτή ιστορία ήταν ως τα σήμερα ιστορία της ταξικής πάλης, διαδοχή της κυριαρχίας και των νικών ορισμένων κοινωνικών τάξεων πάνω σε άλλες. Κι αυτό θα συνεχίζεται, ώσπου να εξαφανιστούν οι βάσεις της ταξικής πάλης και της ταξικής κυριαρχίας — η ατομική ιδιοκτησία και η αναρχική κοινωνική παραγωγή. Τα συμφέροντα του προλεταριάτου απαιτούν την εξάλειψη αυτών των βάσεων, και για το λόγο αυτό η συνειδητή ταξική πάλη των οργανωμένων εργατών πρέπει να στρέφεται ενάντια στις βάσεις αυτές.

Λοιπόν, κάθε ταξικός αγώνας είναι πολιτικός αγώνας…

Ο Ένγκελς γεννήθηκε το 1820 στην πόλη Μπάρμεν της επαρχίας Ρήνου του βασιλείου της Πρωσίας. Ο πατέρας του ήταν εργοστασιάρχης. Το 1838 για οικογενειακούς λόγους ο Ένγκελς αναγκάστηκε, πριν ακόμα τελειώσει το γυμνάσιο, να πάει υπάλληλος σ’ έναν εμπορικό οίκο της Βρέμης. Η απασχόληση με το εμπόριο δεν εμπόδισε τον Ένγκελς να συνεχίζει την επιστημονική και πολιτική του μόρφωση. Από μαθητής ακόμα του γυμνασίου μίσησε την απολυταρχία και την αυθαιρεσία των δημοσίων υπαλλήλων. Η μελέτη της φιλοσοφίας τον οδήγησε παραπέρα. Κείνο τον καιρό στη γερμανική φιλοσοφία κυριαρχούσε η διδασκαλία του Χέγκελ…

Η φιλοσοφία του Χέγκελ μιλούσε για εξέλιξη του πνεύματος και των ιδεών, ήταν ιδεαλιστική. Από την εξέλιξη του πνεύματος έβγαζε και την εξέλιξη της φύσης, του ανθρώπου και των ανθρώπινων, δηλ. των κοινωνικών σχέσεων. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς, κράτησαν τη σκέψη του Χέγκελ για το αιώνιο προτσές της εξέλιξης, και απέρριψαν την προκατειλημμένη ιδεαλιστική αντίληψη∙ στράφηκαν προς τη ζωή και είδαν ότι δεν είναι η εξέλιξη του πνεύματος εκείνο που εξηγεί την εξέλιξη της φύσης, αλλά αντίθετα, το πνεύμα πρέπει να εξηγηθεί με τη φύση, με την ύλη... Σε αντίθεση προς τον Χέγκελ και τους άλλους Χεγκελιανούς, ο Μαρξ και ο Ένγκελς ήταν υλιστές. Αντικρίζοντας υλιστικά τον κόσμο και την ανθρωπότητα, είδαν ότι, όπως όλα τα φαινόμενα της φύσης έχουν στη βάση τους υλικές αιτίες, έτσι και η εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας καθορίζεται από την ανάπτυξη των υλικών, των παραγωγικών δυνάμεων. Από την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων εξαρτώνται οι σχέσεις που δημιουργούν μεταξύ τους οι άνθρωποι όταν παράγουν τα αντικείμενα, που είναι απαραίτητα για την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών. Και στις σχέσεις αυτές βρίσκεται η εξήγηση όλων των φαινομένων της κοινωνικής ζωής, των ανθρώπινων επιδιώξεων, των ιδεών και των νόμων. Η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων δημιουργεί τις κοινωνικές σχέσεις, που στηρίζονται στην ατομική ιδιοχτησία. Αλλά βλέπουμε σήμερα πως η ίδια αυτή ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων αφαιρεί την ιδιοχτησία από την πλειοψηφία και τη συγκεντρώνει στα χέρια μιας ελάχιστης μειοψηφίας. Καταργεί την ιδιοκτησία, τη βάση του σύγχρονου κοινωνικού καθεστώτος, μόνη της τείνει προς τον ίδιο σκοπό, που έχουν βάλει στον εαυτό τους οι σοσιαλιστές. Αυτό που ενδιαφέρει είναι να καταλάβουν οι τελευταίοι ποια κοινωνική δύναμη, λόγω της θέσης της στη σύγχρονη κοινωνία, ενδιαφέρεται για την πραγματοποίηση του σοσιαλισμού, και να προσδώσουν στη δύναμη αυτή συνείδηση των συμφερόντων της και της ιστορικής της αποστολής. Η δύναμη αυτή είναι το προλεταριάτο. 

Ο Ένγκελς το έμαθε στην Αγγλία, στο κέντρο της αγγλικής βιομηχανίας, στο Μάντσεστερ, όπου εγκαταστάθηκε το 1842, κι έπιασε δουλειά σ’ έναν εμπορικό οίκο, ένας από τούς συνεταίρους του οποίου ήταν ο πατέρας του. 

Ο Ένγκελς δεν περιορίστηκε σε μια απλή δουλειά στο γραφείο του εργοστασίου. Επισκέφτηκε τις βρωμερές συνοικίες όπου κατοικούσαν οι εργάτες κι έβλεπε με τα μάτια του τη φτώχεια και τη δυστυχία τους. Δεν αρκέστηκε όμως στις προσωπικές του παρατηρήσεις, διάβασε κάθε τι  που είχαν διαπιστώσει πριν απ’ αυτόν για την κατάσταση της αγγλικής εργατικής τάξης, μελέτησε προσεχτικά όλα τα επίσημα ντοκουμέντα που του ήταν προσιτά. Καρπός των μελετών και των παρατηρήσεων αυτών ήταν το βιβλίο: «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία», που βγήκε το 1845. Και πριν από τον Ένγκελς πάρα πολλοί είχαν περιγράψει τα βάσανα του προλεταριάτου και τονίσει, ότι είναι ανάγκη να του δοθεί βοήθεια. Πρώτος ο Ένγκελς κατέδειξε ότι το προλεταριάτο δεν είναι μόνο η τάξη που υποφέρει αλλά ότι ακριβώς η άθλια οικονομική κατάσταση στην οποία βρίσκεται το προλεταριάτο το σπρώχνει ακαταμάχητα μπροστά και το υποκινεί να παλεύει για την τελική του απελευθέρωση. Λοιπόν το προλεταριάτο στον αγώνα θα βοηθήσει μόνο του τον εαυτό του. Το πολιτικό κίνημα της εργατικής τάξης θα οδηγήσει αναπόφευκτα τους εργάτες να καταλάβουν, ότι γι’ αυτούς δεν υπάρχει άλλη διέξοδος εκτός από το σοσιαλισμό. Από το άλλο μέρος, ο σοσιαλισμός τότε μόνο θα καταστεί δύναμη, όταν γίνει σκοπός του πολιτικού αγώνα της εργατικής τάξης. Αυτές είναι οι βασικές ιδέες του βιβλίου του Ένγκελς για την κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία…

    Ο Ένγκελς έγινε σοσιαλιστής μόνο στην Αγγλία. Στο Μάντσεστερ συνδέθηκε με τους παράγοντες του αγγλικού εργατικού κινήματος κείνου του καιρού και άρχισε να γράφει σε διάφορες αγγλικές σοσιαλιστικές εκδόσεις. Το 1844, επιστρέφοντας στη Γερμανία, σταμάτησε στο Παρίσι, όπου γνωρίστηκε με τον Μαρξ, με τον όποιο είχε ήδη από προηγούμενα αλληλογραφία. Στο Παρίσι ο Μαρξ, κάτω από την επίδραση των Γάλλων σοσιαλιστών και της γαλλικής ζωής, είχε γίνει κι αυτός σοσιαλιστής.

   Εδώ οι δυο φίλοι έγραψαν μαζί το βιβλίο: «Η Αγία οικογένεια, ή κριτική της κριτικής κριτικής». Στο βιβλίο αυτό, που βγήκε ένα χρόνο πριν από το έργο «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία» και γράφτηκε στο μεγαλύτερό του μέρος από τον Μαρξ, μπήκαν οι βάσεις του επαναστατικού-υλιστικού σοσιαλισμού που τις κύριες ιδέες του τις εκθέσαμε πιο πάνω. Ο τίτλος «Η Αγία οικογένεια» είναι μια χλευαστική ονομασία των φιλόσοφων αδελφών Μπάουερ, όπως και των οπαδών τους. Οι κύριοι αυτοί κήρυχναν μια κριτική που στέκεται πάνω από κάθε πραγματικότητα, πάνω από τα κόμματα και την πολιτική, που αρνιέται κάθε πραχτική δράση και περιορίζεται στο να παρατηρεί αφ’ υψηλού «με κριτικό πνεύμα» το σύμπαν που μας περιβάλλει και τα γεγονότα που διαδραματίζονται σ’ αυτό. Οι κύριοι Μπάουερ έβλεπαν αφ’ υψηλού το προλεταριάτο, που το θεωρούσαν μια μάζα στερημένη από κριτικό πνεύμα. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς αντιτάχτηκαν αποφασιστικά σ’ αυτή την ανόητη κι επιζήμια κατεύθυνση. Στο όνομα της πραγματικής ανθρώπινης προσωπικότητας - του εργάτη, που τον ποδοπατούν οι κυρίαρχες τάξεις και το κράτος, ο Μαρξ και ο Ένγκελς απαιτούν όχι τις αφ’ υψηλού θεωρήσεις, αλλά πάλη για μια καλύτερη οργάνωση της κοινωνίας. Και σαν δύναμη ικανή να διεξάγει μια τέτοια πάλη και έχει συμφέρον απ’ αυτή την πάλη, δεν έβλεπαν, εννοείται, παρά το προλεταριάτο. Πριν ακόμα από την «Αγία οικογένεια» ο Ένγκελς είχε δημοσιεύσει στο «Γερμανό - Γαλλικό Περιοδικό» του Μαρξ και του Ρούγκε τις «Κριτικές μελέτες πάνω στην πολιτική οικονομία». Στο έργο αυτό εξέτασε από τη σκοπιά του σοσιαλισμού τα βασικά φαινόμενα του σύγχρονου οικονομικού καθεστώτος, σαν αναγκαία επακόλουθα της κυριαρχίας της ατομικής ιδιοχτησίας. Η επαφή του με τον Ένγκελς συντέλεσε αναμφισβήτητα στο ν’ αποφασίσει ο Μαρξ ν’ ασχοληθεί με την πολιτική οικονομία, με την επιστήμη στην όποια τα έργα του προκάλεσαν ολόκληρη επανάσταση.

Από το 1845 ως το 1847 ο Ένγκελς ζούσε στις Βρυξέλλες και στο Παρίσι, συνδυάζοντας τις επιστημονικές του ασχολίες με την πραχτική δράση μέσα στους Γερμανούς εργάτες των Βρυξελλών και του Παρισιού. Εδώ ο Ένγκελς και ο Μαρξ συνδέθηκαν με τη μυστική γερμανική «Ένωση των κομμουνιστών», που τους ανέθεσε να διατυπώσουν τις βασικές αρχές του σοσιαλισμού που είχαν επεξεργαστεί. Έτσι είδε το φως το «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού κόμματος», το περίφημο έργο του Μαρξ και του Ένγκελς, που δημοσιεύτηκε το 1848. Το μικρό αυτό βιβλιαράκι αξίζει ολόκληρους τόμους: με το πνεύμα του ζει καί κινείται ως τα σήμερα όλο το οργανωμένο και αγωνιζόμενο προλεταριάτο του πολιτισμένου κόσμου.

Η επανάσταση του 1848, που ξέσπασε πρώτα στη Γαλλία και σε συνέχεια επεκτάθηκε και σ’ άλλες χώρες της Δυτικής Ευρώπης, έφερε τον Μαρξ και τον Ένγκελς στην πατρίδα τους. Εδώ, στην Πρωσία του Ρήνου, μπήκαν επικεφαλής της δημοκρατικής «Νέας Εφημερίδας του Ρήνου», που έβγαινε στην Κολωνία. Οι δυο φίλοι ήταν η ψυχή όλων των επαναστατικών-δημοκρατικών τάσεων στην Πρωσία του Ρήνου. Υπεράσπιζαν όσο ήταν δυνατό τα συμφέροντα του λαού και της ελευθερίας ενάντια στις αντιδραστικές δυνάμεις. Οι τελευταίες αυτές, όπως είναι γνωστό, υπερίσχυσαν. Η «Νέα Εφημερίδα του Ρήνου» κλείστηκε. Ο Μαρξ, που στο διάστημα του εκπατρισμού του είχε χάσει την πρωσική υπηκοότητα, απελάθηκε, ο Ένγκελς όμως πήρε μέρος στην ένοπλη λαϊκή εξέγερση, πολέμησε σε τρεις μάχες για τη λευτεριά και μετά την ήττα των επαναστατών έφυγε στο Λονδίνο μέσω Ελβετίας.

Στο Λονδίνο εγκαταστάθηκε και ο Μαρξ. Ο Ένγκελς γρήγορα ξανάγινε υπάλληλος, αργότερα και μέτοχος στον ίδιο εμπορικό οίκο του Μάντσεστερ, όπου δούλευε και στα 1842-1844. Ως το 1870 ο Ένγκελς ζούσε στο Μάντσεστερ και ο Μαρξ στο Λονδίνο, πράγμα που δεν τους εμπόδιζε να έχουν την πιο συχνή πνευματική επικοινωνία: αλληλογραφούσαν σχεδόν κάθε μέρα. Στην αλληλογραφία αυτή οι δυο φίλοι αντάλλασσαν τις γνώμες και τις γνώσεις τους κι εξακολουθούσαν να επεξεργάζονται από κοινού τον επιστημονικό σοσιαλισμό. Το 1870 ο Ένγκελς μετοίκησε στο Λονδίνο, και ως το 1883, που πέθανε ο Μαρξ, συνεχιζόταν η κοινή πνευματική τους ζωή, γεμάτη εντατική δουλειά. Καρπός της ήταν - από την πλευρά του Μαρξ - «Το Κεφάλαιο», το μεγαλύτερο πολιτικοοικονομικό έργο του αιώνα μας, κι από την πλευρά του Ένγκελς - μια σειρά μεγάλα και μικρά έργα. 

Από τις εργασίες αυτές του Ένγκελς αναφέρουμε: το έργο πολεμικής ενάντια στον Ντύρινγκ (εδώ εξετάζονται μέγιστα προβλήματα του τομέα της φιλοσοφίας, των φυσικών και των κοινωνικών επιστημών), την «Καταγωγή της οικογένειας, της ιδιοχτησίας και του κράτους», τον «Λουδοβίκο Φόϋερμπαχ», το άρθρο για την εξωτερική πολιτική της ρωσικής κυβέρνησης, τα περίφημα άρθρα για το ζήτημα της κατοικίας, τέλος, δυο μικρά μα εξαιρετικά πολύτιμα άρθρα για την οικονομική ανάπτυξη της Ρωσίας. 

Ο Μαρξ πέθανε πριν προλάβει να επεξεργαστεί στην οριστική του μορφή το τεράστιο έργο του για το Κεφάλαιο. Ωστόσο στο πρόχειρο ήταν ήδη έτοιμο, και ο Ένγκελς, ύστερα από το θάνατο του φίλου του, καταπιάστηκε με τη δύσκολη δουλειά της επεξεργασίας και της έκδοσης του 2ου και του 3ου τόμου του «Κεφαλαίου». Το 1885 έβγαλε τον 2ο τόμο και το 1894 τον 3ο (τον 4ο τόμο δεν πρόλαβε να τον επεξεργαστεί). Οι δυο αυτοί τόμοι χρειάστηκαν πάρα πολλή δουλειά. Ο Αυστριακός σοσιαλδημοκράτης Άντλερ έκανε μια σωστή παρατήρηση: ο Ένγκελς με την έκδοση του 2ου και 3ου τόμου του «Κεφαλαίου» έστησε στο μεγαλοφυή φίλο του ένα μεγαλειώδες μνημείο, στο οποίο άθελά του χάραξε με ανεξίτηλα γράμματα και το δικό του όνομα. Πραγματικά, οι δυο αυτοί τόμοι του «Κεφαλαίου» είναι έργο και των δυο: του Μαρξ και του Ένγκελς. Οι παλιοί θρύλοι μιλούν για διάφορα συγκινητικά παραδείγματα φιλίας. Το προλεταριάτο της Ευρώπης μπορεί να πει, ότι η επιστήμη του δημιουργήθηκε από δυο επιστήμονες και αγωνιστές, που οι σχέσεις τους ξεπερνούν τους πιο συγκινητικούς θρύλους των αρχαίων για την ανθρώπινη φιλία… 

    Ύστερα από το κίνημα του 1848-1849 ο Μαρξ και ο Ένγκελς, όντας στην ξενιτιά, δεν ασχολούνταν μόνο με την επιστήμη. Ο Μαρξ ίδρυσε το 1864 τη «Διεθνή ένωση των εργατών» και επί ολόκληρη δεκαετία καθοδηγούσε αυτή την Ένωση. Στις υποθέσεις της Ένωσης συμμετείχε δραστήρια και ο Ένγκελς. Η δράση της «Διεθνούς ένωσης» που συνένωνε, σύμφωνα με τη σκέψη του Μαρξ, τους προλετάριους όλων των χωρών είχε τεράστια σημασία για την ανάπτυξη του εργατικού κινήματος. Μα κι όταν η «Διεθνής ένωση» σταμάτησε τη δράση της στα 1870-1880, ο ενοποιητικός ρόλος του Μαρξ και του Ένγκελς δε σταμάτησε. Απεναντίας, μπορούμε να πούμε, πως η σημασία τους, σαν πνευματικών ηγετών του εργατικού κινήματος, μεγάλωνε συνεχώς, γιατί αναπτυσσόταν αδιάκοπα και το ίδιο το κίνημα. Ύστερα από το θάνατο του Μαρξ, ο Ένγκελς εξακολουθούσε να είναι μόνος του, ο σύμβουλος και οδηγός των σοσιαλιστών της Ευρώπης. Σ’ αυτόν απευθύνονταν για να ζητήσουν συμβουλές και οδηγίες και οι Γερμανοί σοσιαλιστές, που η δύναμή τους, παρ’ όλες τις κυβερνητικές διώξεις, μεγάλωνε γρήγορα και αδιάκοπα, και οι εκπρόσωποι των καθυστερημένων χωρών, λχ. οι Ισπανοί, οι Ρουμάνοι, οι Ρώσοι, που ήταν υποχρεωμένοι να μελετούν και να ζυγίζουν τα πρώτα τους βήματα. Όλοι τους αντλούσαν από το πλούσιο θησαυροφυλάκιο των γνώσεων και της πείρας του γηραιού Ένγκελς.

Ο Μαρξ και ο Ένγκελς που και οι δυο τους ήξεραν τα ρωσικά και διάβαζαν ρωσικά βιβλία, έδειχναν ζωηρό ενδιαφέρον για τη Ρωσία, παρακολουθούσαν με συμπάθεια το ρωσικό επαναστατικό κίνημα και κρατούσαν επαφή με τους Ρώσους επαναστάτες…

Οι Ρώσοι επαναστάτες έχασαν στο πρόσωπό του τον καλύτερό τους φίλο.

Αιώνια η μνήμη του Φρίντριχ Ένγκελς, του μεγάλου αγωνιστή και δάσκαλου του προλεταριάτου!

Φθινόπωρο 1894