● Σύμφωνα
με την τελευταία έκθεση της Ιταλικής Στατιστικής Υπηρεσίας, η εργατική
τάξη στην Ιταλία έχει πεθάνει. Η εργατική τάξη έχει πεθάνει στον 21ο
αιώνα;
Πολλά εξαρτώνται από αυτό που
εννοούμε ως «εργατική τάξη». Υπάρχουν τρόποι για να ορίσουμε την
εργατική τάξη, σύμφωνα με τους οποίους είναι πράγματι σε παρακμή ως
ποσοστό του πληθυσμού. Αν ορίσουμε την εργατική τάξη με βάση μόνο τους
χειρώνακτες βιομηχανικούς εργάτες, τότε η εργατική τάξη είναι αναμφίβολα
σε αριθμητική πτώση και ίσως βρίσκεται σε τέτοιο σημείο ώστε ο θάνατός
της να μπορεί να αναγγελθεί από την εθνική στατιστική σας υπηρεσία.
Αυτός όμως είναι ένας ιδιότυπος ορισμός της εργατικής τάξης σε μια
καπιταλιστική οικονομία. Εφόσον ωστόσο δεν είμαστε διατεθειμένοι να
αποδεχθούμε ότι ο καπιταλισμός δεν υπάρχει πλέον στην Ιταλία –και
φαντάζομαι ότι πολλοί εδώ προτιμούν να εξυμνούν τον καπιταλισμό παρά να
πουν ότι έπαψε να υπάρχει–, τότε όσο υπάρχει ο καπιταλισμός είναι
ανακόλουθο να λέμε ότι δεν υπάρχει πλέον η εργατική τάξη. Τι εννοώ; Ολα
εξαρτώνται από το τι εννοούμε όταν μιλάμε για τάξη. Θεωρώ ότι στη
μαρξική παράδοση η τάξη είναι ένας ιδιαίτερος τύπος κοινωνικής σχέσης.
Δεν αναφέρεται στον τύπο της απασχόλησης, αλλά αναφέρεται στον τύπο
κοινωνικής σχέσης στον οποίο βρίσκεται κάποιος μέσα στην κοινωνική δομή.
Γι’ αυτό πρόσφατα ανέπτυξα έναν νέο τρόπο να μιλάμε γι’ αυτό το ζήτημα,
που βοηθάει να διακρίνουμε διαφορετικές παραδόσεις ταξικής ανάλυσης.
Απλουστεύοντας, μπορώ να πω ότι σε όλες τις κοινωνικές δομές το κρίσιμο
στοιχείο που ορίζει τις κοινωνικές σχέσεις είναι οι σχέσεις εξουσίας. Σε
μιαν οικονομική δομή οι σχέσεις εξουσίας βασίζονται στον τύπο των πόρων
που κατέχουν ή ελέγχουν κάποιοι. Αν ζούμε σε μια καπιταλιστική
οικονομία, αυτό σημαίνει ότι οι βασικές κοινωνικές σχέσεις θεμελιώνονται
πάνω στον πλούτο, πάνω στην ιδιοκτησία. Καπιταλιστική είναι η οικονομία
που βασίζεται στην ιδιωτική επιχείρηση. Εχει στο επίκεντρό της την
ατομική ιδιοκτησία του κεφαλαίου. Δεν νομίζω ότι όσοι δεν διαθέτουν την
ισχύ του κεφαλαίου έχουν χαθεί. Δεν νομίζω ότι όλοι στην Ιταλία σήμερα
είναι καπιταλιστές. Αν δεν είναι όλοι καπιταλιστές, τότε υπάρχουν
πρόσωπα που κυριαρχούνται από το κεφάλαιο. Αυτή είναι η εργατική τάξη
στο πεδίο της ανάλυσης του καπιταλισμού.
● Αν υπάρχει ακόμα, με ποιες μορφές υπάρχει; Πώς άλλαξε η εργατική τάξη;
Είναι
πολύ πιο εξατομικευμένη. Η κλασική ιδέα της εργατικής τάξης δεν
βασιζόταν μόνο στο γεγονός ότι αυτή κυριαρχείται από το κεφάλαιο, αλλά
και στο γεγονός ότι αυτή ήταν ομοιογενής στις συνθήκες ζωής της. Ολοι
εκείνοι που κυριαρχούνταν από το κεφάλαιο είχαν λίγο ώς πολύ τις ίδιες
συνθήκες ζωής (μέσα και έξω από το εργοστάσιο), υπήρχαν ομοιογένεια και
συλλογικότητα: εκείνοι που κυριαρχούνταν από το κεφάλαιο ήταν
συγκεντρωμένοι σε μεγάλες παραγωγικές μονάδες. Οι κλασικές εικόνες των
μεγάλων εργοστασίων. Ο καπιταλισμός δεν λειτουργεί πλέον έτσι. Οι υλικές
συνθήκες ζωής είναι πολύ διαφοροποιημένες στους κόλπους εκείνων που
κυριαρχούνται από το κεφάλαιο και αυτοί τείνουν να είναι εξαρτημένοι από
πολύ κατακερματισμένους τόπους εργασίας μάλλον, παρά από μεγάλους και
ενοποιητικούς τόπους εργασίας. Επομένως έχουμε μιαν εργατική τάξη που
είναι πιο ετερογενής και κατακερματισμένη.
● Με ποιον τρόπο αυτές οι αλλαγές επιδρούν στη συλλογική δράση και στην προοπτική μιας πολιτικής αλλαγής;
Καθιστούν
πιο δύσκολη τη μετάφραση των συμφερόντων των εργαζομένων σε ταυτότητα
των εργαζομένων. Στην κλασική περίοδο των εννοιών της τάξης και του
καπιταλισμού, η μετάφραση των συμφερόντων σε ταυτότητα γινόταν σχετικά
εύκολα. Η ομοιογένεια και η συγκέντρωση συγκροτούσαν εκείνο τον σύνδεσμο
στη ζωή των προσώπων, που έβλεπαν τη διασύνδεση ανάμεσα στα συμφέροντά
τους και στην απάντηση στο ερώτημα «ποιος είσαι;», δηλαδή στην
ταυτότητα. Σήμερα είναι πιο δύσκολο για τους ανθρώπους να απαντήσουν σε
αυτό το ερώτημα. Βλέπουν ακόμα τον καπιταλισμό ως σοβαρό πρόβλημα, πολλά
πρόσωπα συνειδητοποιούν ότι ο καπιταλισμός καταστρέφει το περιβάλλον,
γεννάει ανασφάλεια, προκαλεί μια συγκέντρωση της εξουσίας η οποία
πλήττει καίρια τις δημοκρατικές μας διαδικασίες. Οι άνθρωποι
αναγνωρίζουν όλα αυτά τα προβλήματα και τα αποδίδουν ορθά στην εξουσία
του κεφαλαίου, αλλά αυτό δεν το μεταφράζουν στην ταυτότητά τους. Και
αυτό είναι ένα πρόβλημα, επειδή βλάπτει τη συλλογική δράση.
● Ποια είναι η στρατηγική για να ενώσουμε ξανά την εργατική τάξη;
Θεωρώ
ότι το πρώτο καθήκον μας είναι να βοηθήσουμε τους ανθρώπους να
κατανοήσουν βαθύτερα τη φύση του προβλήματος: το πρόβλημα έγκειται στις
σχέσεις εξουσίας του καπιταλισμού. Με αυτή την έννοια, υποστηρίζω ότι
ένα πρόγραμμα εκδημοκρατισμού μπορεί να ενοποιήσει τα πρόσωπα. Γιατί, αν
οι συγκεντρώσεις εξουσίας είναι ο πυρήνας του προβλήματος, τότε το να
καταστήσουμε αυτή την εξουσία περισσότερο υποταγμένη στη δημοκρατία
είναι μέρος της λύσης. Και αυτό το μέρος της λύσης είναι κάτι που
ενοποιεί έναν πολύ ευρύτερο τομέα προσώπων, που δεν συμμερίζονται
υποχρεωτικά την ίδια εμπειρία ένδειας ή δυσκολίας, που έχουν
διαφορετικές εμπειρίες βασάνων, αλλά των οποίων οι εμπειρίες συνδέονται
όλες με αυτό το πρόβλημα μιας κοινωνίας στην οποία η εξουσία είναι όλο
και περισσότερο συγκεντροποιημένη. Και είναι και πιο απροσδιόριστη.
Σήμερα είναι πιο δύσκολο να περιοριστεί η εξουσία εξαιτίας της
παγκοσμιοποίησης και της διόγκωσης του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου. Το
πρώτο καθήκον επομένως είναι εκείνο της αναγνώρισης, της αποκάλυψης του
προβλήματος, έτσι ώστε οι άνθρωποι να αντιληφθούν αυτό που έχουν κοινό.
Επειτα αναδύονται δυο ζητήματα. Το πρώτο είναι εκείνο της δημοκρατικής
μεταρρύθμισης. Ποιες είναι οι πολιτικές που μπορούν να επεκτείνουν τη
δημοκρατία στην οικονομία και στην κοινωνία πολιτών; Πώς δημιουργούμε
μια δημοκρατική κοινωνία; Και το δεύτερο είναι το οικονομικό. Πώς
δημιουργούμε τις προϋποθέσεις για μιαν οικονομική ζωή που θα είναι
γεωγραφικά περισσότερο ριζωμένη στις περιοχές, αντί να κινείται
ανεξέλεγκτα στον παγκόσμιο χώρο;
●
Πιστεύετε ότι αυτή η μάχη για τον εκδημοκρατισμό και για την αλλαγή των
σχέσεων εξουσίας θα μπορούσε να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για τη
μετάβαση σε μια μετακαπιταλιστική κοινωνία;
Η
έκφραση «μετάβαση» υπονοεί ότι υπάρχει ένα σενάριο με έναν σχετικά
βραχυπρόθεσμο ορίζοντα. Προτιμώ να μιλώ για «διαδικασία» με έναν
απροσδιόριστο χρονικό ορίζοντα, που όμως κινείται προς τη σωστή
κατεύθυνση, που τροφοδοτεί δυναμικές που γεννούν μέσα στον χρόνο
περισσότερη και όχι λιγότερη αλληλεγγύη, περισσότερη και όχι λιγότερη
δημοκρατία, περισσότερη και όχι λιγότερη ισότητα. Ο όρος «μετάβαση»
τείνει να γεννάει την ιδέα ότι αυτό μπορεί να γίνει σε ένα βραχύ χρονικό
διάστημα. Νομίζω αντίθετα ότι πρέπει να φανταστούμε μια διαδικασία
διάβρωσης, αυτός είναι ο γεωλογικός όρος που χρησιμοποιώ: μια διαδικασία
που διαβρώνει τον καπιταλισμό.
● Ο Γκράμσι θα την αποκαλούσε «πόλεμο θέσεων».
Ναι,
αν και ο πόλεμος θέσεων του Γκράμσι δεν βασιζόταν πρωτίστως στη
θεμελίωση εναλλακτικών οικονομικών θεσμών, αλλά ήταν κυρίως μια πολιτική
έννοια. […]
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου