Χάρμαν - Λαϊκή Iστορία Tου Kόσμου

Δεκαέξι ολόκληρα χρόνια έχουν περάσει από την πρώτη έκδοση στα Αγγλικά της «Λαϊκής ιστορίας του κόσμου, από την εποχή του λίθου έως και τη νέα χιλιετία» του Κρις Χάρμαν και τρία από την ελληνική έκδοση (Τόπος 2012) που αισίως έχει φτάσει την πέμπτη χιλιάδα. 

Παρά το μέγεθός της (πάνω από 700 σελίδες) και την πυκνότητα του λόγου της η «Λαϊκή ιστορία του κόσμου» είναι ένα ευκολοδιάβαστο βιβλίο. Πρόκειται για μια συνειδητή επιλογή που λογοδοτεί στους συνολικότερους στόχους του συγγραφέα και αναφέρει στην εισαγωγή του βιβλίου: 

«Ιστορία είναι η διαδοχή των γεγονότων που οδήγησαν στη ζωή που βιώνουμε σήμερα. Είναι η ιστορία του πως καταλήξαμε να είμαστε αυτό που είμαστε. Η κατανόηση της Ιστορίας είναι βασική για να ανακαλύψουμε εάν και με ποιον τρόπο μπορούμε να αλλάξουμε περαιτέρω τον κόσμο που ζούμε». Για τον Κρις Χάρμαν η σημασία της κατανόησης της Ιστορίας δεν είναι φιλολογικού ενδιαφέροντος, αλλά πρακτικού -πως μπορούμε να αλλάξουμε τον κόσμο- και απευθύνεται σε όλους, ειδικούς και μη ειδικούς.

Ένα βασικό εμπόδιο που έχει να αντιμετωπίσει μια τέτοια προσπάθεια προσέγγισης της Ιστορίας, δίπλα στις δυσκολίες της έλλειψης αρχαιολογικών πηγών, ευρημάτων, κειμένων και πολλές φορές σε άμεση συνάρτηση με αυτές, είναι το κρίσιμο ερώτημα του ποιος έχει τον έλεγχο στον ρου, της ίδιας της Ιστορίας αλλά και της ιστοριογραφίας.

Ο Χάρμαν συνήθιζε να χρησιμοποιεί την διάσημη φράση του Τζόρτζ Οργουελ από το «1984»: «Αυτός που ελέγχει το παρόν ελέγχει το παρελθόν. Και αυτός που ελέγχει το παρελθόν ελέγχει το μέλλον». Δεν είναι διόλου τυχαίο ότι τα πρώτα «ιστορικά έργα» ήταν κατάλογοι μοναρχών και δυναστειών, γνωστοί και ως «Κατάλογοι Βασιλέων».

Εξέλιξη

Η «Λαϊκή ιστορία του κόσμου» δεν είναι η ιστορία των «μεγάλων» (σχεδόν πάντα) ανδρών, η ιστορία των «φωτισμένων εθνών», των «ανώτερων πολιτισμών». Ο Χάρμαν αντιλαμβάνεται την ιστορία ως ιστορία της ανθρωπότητας -σε αντίθεση με «ευρωκεντρικές» αντιλήψεις ή αντιλήψεις περί διαφορετικών ιστοριών Δύσης και Ανατολής. Ο κινεζικός, ο ινδικός, ο μουσουλμανικός πολιτισμός, η ιστορία των πολιτισμών της Αμερικής και της Αφρικής, πριν και μετά την άφιξη των αποικιοκρατών, καταλαμβάνουν τον χώρο που τους αρμόζει. Ακολουθώντας την επιτάχυνση της ιστορίας, πάνω από τις μισές σελίδες του βιβλίου είναι αφιερωμένες στην εξέλιξη των τελευταίων 200 χρόνων.

Ούτε είναι Λαϊκή, απλά με την έννοια ότι είναι η «ιστορία από τα κάτω», όπως λέγεται το ρεύμα που σωστά αντιδρώντας προσπαθεί να αναδείξει τον ρόλο και την σκοπιά των καθημερινών ανθρώπων σε διάφορες ιστορικές στιγμές. Ο Χάρμαν δεν περιορίζεται σε ένα κατάλογο λαϊκών μεν αλλά αποσπασματικών και ασύνδετων μεταξύ τους ιστοριών, αλλά προχωράει πιο βαθιά αναζητώντας μια συνολική εικόνα για τα βαθύτερα αίτια, τις κινητήριες δυνάμεις της ανθρώπινης ιστορίας.

«Γράφοντας αυτό το βιβλίο είχα επίγνωση ότι έπρεπε να αντιμετωπίσω δύο προκαταλήψεις» γράφει. «Η πρώτη υποστηρίζει ότι τα βασικά γνωρίσματα της ανθρώπινης ιστορίας είναι αποτέλεσμα της “αμετάβλητης” ανθρώπινης φύσης. Η δεύτερη, ότι μολονότι η ανθρώπινη κοινωνία άλλαζε στο παρελθόν, δεν αλλάζει πια».

Το πρώτο μέρος της “Λαϊκής ιστορίας” είναι αφιερωμένο στην ανάλυση των πρωτόγονων αταξικών κοινωνιών και στο πώς η ανάγκη του ανθρώπινου είδους να επιβιώσει δαμάζοντας προς όφελός του το περιβάλλον οδήγησε στο πέρασμα από αυτές τις κοινωνίες ισότητας σε κοινωνίες χωρισμένες σε τάξεις που στηρίζονται στην εκμετάλλευση. Είναι η απόδειξη ότι οι ταξικές κοινωνίες δεν είναι ούτε κάτι το «φυσικό», ούτε το πιο μακρόχρονο, ούτε μόνιμο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ιστορίας και φύσης.

Η προκατάληψη ότι το καπιταλιστικό σύστημα αποτελεί την τελευταία «στάση» της ανθρώπινης ιστορίας, παρόλο που εκφράστηκε τις περασμένες δεκαετίες από πλήθος «διανοητών» (με πιο γνωστό εκφραστή το Φουκουγιάμα και το «Τέλος της Ιστορίας») δεν είναι καινούργια.

Ο Μαρξ λοιδορούσε τους αστούς λέγοντας ήδη από την εποχή του ότι «για την αστική τάξη υπήρξε Ιστορία, αλλά πλέον δεν υπάρχει». Μπορεί οι αστικές τάξεις στην Γαλλία ή την Ελλάδα να απέκτησαν την εξουσία και τον έλεγχο του κράτους μέσα από επαναστάσεις αλλά σήμερα όσοι επαναστατούν ενάντια στον καπιταλισμό χαρακτηρίζονται «ουτοπιστές» (όσο είναι αδύναμοι) και όταν αρχίσουν να δυναμώνουν «τρομοκράτες».

Το εργαλείο που χρησιμοποιεί ο Χάρμαν προκειμένου να εξηγήσει την ιστορία είναι η μέθοδος του Ιστορικού Υλισμού, το κλειδί, όπως γράφει χαρακτηριστικά:

«Ο Μαρξ συνέλαβε σε βάθος την πραγματική φύση αυτού του γενικού προτύπου. Επεσήμανε ότι οι άνθρωποι μπόρεσαν να επιβιώσουν σε αυτόν τον πλανήτη μέσα από μια συλλογική προσπάθεια εξασφάλισης των προς το ζην, ενώ για κάθε τρόπο εξασφάλισής τους χρειάστηκε να επέλθουν αλλαγές στις ευρύτερες μεταξύ τους σχέσεις. Οι αλλαγές στις “παραγωγικές δυνάμεις”, όπως τις αποκαλούσε ο Μαρξ, συνδέονται με τις αλλαγές στις “παραγωγικές σχέσεις” και αυτές μετασχηματίζουν τελικά τις ευρύτερες σχέσεις στην κοινωνία ως σύνολο…

Αλλά μόλις μια ομάδα πάρει τον έλεγχο -γίνει άρχουσα τάξη- αλλαγές μεγάλης κλίμακας δεν μπορούν να επέλθουν παρά μόνο μέσα από κοινωνικούς αγώνες ανάμεσα σε αυτήν την τάξη και την υπόλοιπη κοινωνία. Ο Μαρξ και ο Ενγκελς έβαλαν το γενικό περίγραμμα αυτής της θεώρησης της ιστορίας, αλλά από τότε συγγραφείς επηρεασμένοι από αυτούς –που άλλοι αποκαλούν τους εαυτούς τους μαρξιστές και άλλοι όχι- γεμίζουν τα κενά».

Καμπές

Η δύναμη του έργου του Χάρμαν είναι ότι ενώ πίσω από κάθε σελίδα κρύβεται μια εντατική και εκτατική μελέτη, το αποτέλεσμα που έχει στα χέρια του ο αναγνώστης είναι απλό και κρυστάλλινο. Χωρίς απαρίθμηση αμέτρητων γεγονότων, αλλά αναδεικνύοντας εκείνες τις καμπές που μας κάνουν να καταλαβαίνουμε τι πραγματικά έγινε και γιατί. Οπως γράφει αλλού ο Χάρμαν: «Όταν πρωτοπροσπάθησα να υπερασπιστώ μια μαρξιστική αντίληψη για την εξέλιξη της κοινωνίας στις αρχές της δεκαετίας του '80, σήμανε ότι έπρεπε να κοσκινίσω καταλόγους επιστημονικών περιοδικών και βιβλιοθηκών για να εντοπίσω μελέτες ανθρώπων που συχνά δούλευαν χωρίς να γνωρίζει ο ένας τη δουλειά του άλλου».

Ο Χάρμαν δεν αντιλαμβάνεται τον Ιστορικό Υλισμό σαν ένα τυφλοσούρτη που μπορεί να μας δίνει απαντήσεις χωρίς συγκεκριμένη ιστορική έρευνα. Ούτε σαν «σιδερένιο νόμο της Ιστορίας» που οδηγεί «αντικειμενικά» στο α ή β αποτέλεσμα. Αντίθετα, όπως και ο Μαρξ θεωρεί κρίσιμο τον υποκειμενικό παράγοντα: “Οι άνθρωποι είναι οι δημιουργοί της ιστορίας, αλλά μέσα σε συνθήκες που δεν επέλεξαν οι ίδιοι”.

Γι’ αυτό σε όλο το βιβλίο και βέβαια στο τέλος του αφιερώνει ολόκληρα κομμάτια για να αναδείξει τον κρίσιμο ρόλο που έπαιξε η ύπαρξη ή η απουσία των οργανωμένων πρωτοποριών σε κάθε ταξικό αγώνα:

«…Η ιστορία δείχνει ότι τα κινήματα μπορούν να είναι όντος αποτελεσματικά όταν αποκρυσταλλώνονται σε επαναστατικές οργανώσεις που αμφισβητούν το σύστημα σε όλες τις πτυχές του: Η αστική τάξη χρειάστηκε μια τέτοια αποκρυστάλλωση με το Νέο Υποδειγματικό Στρατό (Βρετανία 17ος αιώνας) και τη Λέσχη των Ιακωβίνων (Γαλλία 18ος αιώνας). Η ρωσική εργατική τάξη τη χρειάστηκε με το μπολσεβίκικο κόμμα το 1917. Η μαζικά διευρυμένη παγκόσμια εργατική τάξη θα χρειαστεί μια τέτοια αποκρυστάλλωση ξανά και ξανά τον 21ο αιώνα προκειμένου να μην αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα ως σύνολο την καταστροφή.

Η ανάγκη αυτή μπορεί να ικανοποιηθεί μόνο αν υπάρχουν άνθρωποι που αφοσιώνονται σε αυτό το καθήκον. Ο Ιρλανδός επαναστάτης Τζέιμς Κόνολι επεσήμανε κάποτε ότι ‘οι μόνοι αληθινοί προφήτες είναι εκείνοι που πλάθουν το μέλλον’. Η κατανόηση του παρελθόντος βοηθά. Γι’ αυτό το λόγο έγραψα τούτο το βιβλίο».