του Λέανδρου Μπόλαρη
Δεκαπέντε χρόνια έχουν περάσει από το θάνατο του Τόνι Κλιφ. Το ΣΕΚ και η Διεθνιστική Σοσιαλιστική Τάση στην οποία ανήκει, εμπνεύστηκαν και συνεχίζουν να εμπνέονται από τις ιδέες και τη δράση του.
Ο Τόνι Κλιφ έγινε επαναστάτης στα εφηβικά του χρόνια, στην τρομερή και ηρωική δεκαετία του ’30. Ο τόπος και το κοινωνικό περιβάλλον, όμως, κάθε άλλο παρά ευνοούσαν μια τέτοια επιλογή. Ο Ιγκαέλ Γκλουκστάιν (αυτό ήταν το πραγματικό του όνομα) γεννήθηκε το 1917 σε μια οικογένεια Εβραίων εποίκων στην Παλαιστίνη, κομμάτι του σιωνιστικού κινήματος. Η ρήξη του με το σιωνισμό και η αντίθεσή του στον βρετανικό ιμπεριαλισμό που κυβερνούσε την Παλαιστίνη ως προτεκτοράτο, τον οδήγησαν από πολύ νωρίς στις γραμμές του τροτσκιστικού κινήματος.
Η επιλογή να χτίσει μια επαναστατική οργάνωση σε τέτοιες συνθήκες, ουσιαστικά διπλής παρανομίας, του κόστισε διώξεις και κακουχίες. Όμως, αυτό που καθόρισε τη διαδρομή του Κλιφ ήταν η απάντηση στις προκλήσεις που έβαλε μπροστά στους επαναστάτες η πραγματικότητα του μεταπολεμικού κόσμου.
Όταν ο Κλιφ βρέθηκε στην Ευρώπη του 1946 (τελικά στην Βρετανία) το κύμα της ριζοσπαστικοποίησης που είχε γεννήσει ο πόλεμος και οι αγώνες που ξέσπασαν στη διάρκειά του βρισκόταν στο τέλος του. Διεθνώς ο καπιταλισμός έκανε τα πρώτα βήματα στην περίοδο που σήμερα αναφέρεται ως «χρυσή τριακονταετία».
Η μόνη εξέλιξη που έμοιαζε ότι τον αμφισβητούσε ήταν το άπλωμα της επιρροής της Ρωσίας του Στάλιν. Ο ρωσικός στρατός είχε φτάσει στο Βερολίνο και τη Βιέννη το 1945. Και μια σειρά χώρες της ανατολικής και κεντρικής Ευρώπης έγιναν «λαϊκές δημοκρατίες» που δήλωναν ότι έχτιζαν μια νέα κοινωνία.
Αν κάτι τέτοιο πράγματι συνέβαινε, τότε ο μαρξισμός ήταν νεκρός. Γιατί η βασική του θέση ήταν και είναι ότι «η απελευθέρωση της εργατικής τάξης είναι έργο της ίδιας». Όμως, σε καμιά από αυτές τις χώρες δεν είχε ξεσπάσει μια επανάσταση ή έστω ένα μαζικό επαναστατικό εργατικό κίνημα.
Ο ρωσικός στρατός απέκτησε τον έλεγχο του κρατικού μηχανισμού και της οικονομίας (ήδη κρατικοποιημένης από την εποχή του πολέμου). Και με το ξεκίνημα του Ψυχρού Πολέμου με τη Δύση, τον παρέδωσε στα μικρά εως μικροσκοπικά κομμουνιστικά κόμματα αυτών των χωρών. Το αποτέλεσμα ήταν ότι τα κόμματα «κρατικοποιήθηκαν» αντί το κράτος να «γίνει κομμουνιστικό».
Αν ο σοσιαλισμός μπορεί να έρθει από τα πάνω, από τα τανκς και τα κανόνια του Στάλιν, τότε γιατί να μη μπορούσε να έρθει από τα πάνω πάλι, με την εκλογή μιας αριστερής κυβέρνησης που θα εφάρμοζε ένα «σοσιαλιστικό πρόγραμμα»;
Κρατικός Καπιταλισμός
Όμως, μια τέτοια κριτική άνοιγε αμέσως το ζήτημα του κοινωνικού χαρακτήρα του ίδιου του ρώσικου καθεστώτος. Στη δεκαετία του ’30 ο Τρότσκι είχε επεξεργαστεί την πρώτη σοβαρή μαρξιστική ερμηνεία για την επικράτηση της γραφειοκρατίας στην Ρωσία. Η υλική βάση αυτής της διαδικασίας ήταν η απομόνωση της ρώσικης επανάστασης σε μια κατεστραμμένη από τον πόλεμο χώρα. Η γραφειοκρατία, το προνομιούχο στρώμα που διαχειριζόταν το κράτος και το κόμμα, άρχισε να αποκτάει συνείδηση των δικών της συμφερόντων και να τα υπερασπίζει.
Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’30 ο Τρότσκι πίστευε ότι αυτό το καθεστώς θα μπορούσε να μεταρρυθμιστεί. Οι εξελίξεις που ακολούθησαν, τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι αυτό το καθεστώς πρέπει να ανατραπεί από μια επανάσταση. Όμως, μέχρι το τέλος της ζωής του ο Τρότσκι επέμενε ότι η Ρωσία παρέμενε ένα «εργατικό κράτος» έστω και «παραμορφωμένο» από την εξουσία της γραφειοκρατίας. Ο λόγος, ήταν η κρατική ιδιοκτησία στην οικονομία.
Γι’ αυτόν η γραφειοκρατία ήταν ένα καρκίνωμα που αν δεν αφαιρούταν θα σκότωνε τον ασθενή. Γι’ αυτό προέβλεπε ότι δεν θα επιβίωνε από τις δοκιμασίες του πολέμου. Όμως η Ρωσία του Στάλιν όχι μόνο επιβίωσε, αλλά έγινε το «αντίπαλο δέος» των ΗΠΑ.
Το 1948 ο Τόνι Κλιφ δημοσίευσε ένα πολυσέλιδο κείμενο στο εσωτερικό δελτίο της βρετανικής τροτσκιστικής οργάνωσης, στο οποίο διατύπωνε τις βασικές θέσεις της θεωρίας του για τον κρατικό καπιταλισμό στην Ρωσία. Με νέο υλικό και πιο εκτεταμένο δημοσιεύτηκε στη δεκαετία του ’60 και του ’70. Στα ελληνικά κυκλοφορεί με τίτλο Κρατικός Καπιταλισμός στην Ρωσία.
Αυτό που ξεχωρίζει τη θεωρία του Κλιφ, είναι ο τρόπος που αντιλαμβάνεται την σταλινική Ρωσία σαν κομμάτι του διεθνούς συστήματος. Τα ρώσικα προϊόντα δεν ανταγωνίζονταν τα γερμανικά ή τα αμερικάνικα στη παγκόσμια αγορά. Όμως, η Ρωσία έπρεπε να παράγει πυραύλους, τανκς και αεροπλάνα πιο γρήγορα και πιο καλά από τη Δύση, αν ήθελε να μείνει παγκόσμια δύναμη. Το κόστος αυτής της προσπάθειας το πλήρωσαν με αμέτρητο αίμα και θυσίες οι εργάτες και οι αγρότες από τη δεκαετία του ’30.
Ο Μαρξ στο Κεφάλαιο είχε επισημάνει ότι στον καπιταλισμό επικρατεί η αναρχία της αγοράς αλλά στο εσωτερικό της κάθε επιχείρησης ο δεσποτισμός. Ο Κλιφ έφερνε αυτό το παράδειγμα: η Τζένεραλ Μότορς ανταγωνίζεται στην παγκόσμια αγορά, αλλά τα εργοστάσιά της δεν παράγουν δυο τιμόνια ή τρεις ρόδες για κάθε αυτοκίνητο. Στο εσωτερικό της υπάρχει «πλάνο» και καταπίεση. Το ίδιο ίσχυε με την Ρωσία σε γιγάντια κλίμακα. Δεν ήταν μια «σχεδιασμένη» οικονομία, με βάση τις κοινωνικές ανάγκες. Ήταν μια «κεντρικά κατευθυνόμενη» οικονομία με προτεραιότητα την συσσώρευση κεφαλαίου σε βάρος των αναγκών των εργατών.
Το πλεονέκτημα της θεωρίας του Κλιφ είναι ότι μας δίνει τη δυνατότητα να εξηγήσουμε και την άνοδο και την πτώση της «κραταιάς ΕΣΣΔ». Πολιτικά, θωράκιζε και θωρακίζει και σήμερα, τους επαναστάτες απ’ τον πειρασμό να στηρίξουν ένα από τα δυο αντιμαχόμενα ιμπεριαλιστικά στρατόπεδα, επειδή το ένα υποτίθεται ήταν πιο «προοδευτικό» από το άλλο: είτε γιατί στη Δύση οι εργάτες «είχαν τουλάχιστον δικαιώματα» είτε γιατί στην Ανατολή χτιζόταν ο σοσιαλισμός έστω «με λάθη και παραμορφώσεις».
Τάξη
Για τον Κλιφ και την μικρή ομάδα συντρόφων που υιοθέτησε αυτή την ανάλυση στις αρχές της δεκαετίας του ’50, η θεωρία του κρατικού καπιταλισμού άνοιξε το δρόμο για μια συνολικότερη ανάλυση των αλλαγών στο παγκόσμιο σύστημα που ξεδιπλώνονταν εκείνα τα χρόνια. Δεν ήταν μια ευθύγραμμη διαδικασία και δεν ήταν μόνο ο Κλιφ που συνέβαλε σε αυτές τις αναλύσεις.
Η πρώτη αφορούσε τον τρόπο με τον οποίο ο καπιταλισμός μπορούσε να αποφεύγει προσωρινά την καταστροφική μανία των κρίσεων, μέσω των στρατιωτικών εξοπλισμών, που πήρε τον τίτλο «διαρκής οικονομία των όπλων». Η δεύτερη αφορούσε τα καθεστώτα που διαμορφώνονταν σε χώρες που είχαν απαλλαγεί από τα δεσμά της αποικιοκρατίας ή της κηδεμονίας των δυτικών ιμπεριαλιστών. Η «διαθλασμένη διαρκής επανάσταση» εξηγεί πως επαναστάσεις όπως της Κίνας, της Κούβας ή της Αλγερίας κατέληξαν σε καθεστώτα κρατικού καπιταλισμού.
Υπάρχει μια κόκκινη κλωστή που διαπερνάει την «τριάδα» αυτών των θεωρητικών προχωρημάτων που πέτυχε με πολύ κόπο ο Κλιφ και οι σύντροφοί του. Είναι η επιμονή στην κεντρικότητα της εργατικής τάξης. Και σαν το «αντικείμενο» της εκμετάλλευσης που χωρίς αυτή ο καπιταλισμός δεν μπορεί να κάνει βήμα. Αλλά και σαν το «υποκείμενο» της απελευθέρωσης της ίδιας και ολόκληρης της κοινωνίας από την εκμετάλλευση και κάθε είδους καταπίεση.
Σε μια περίοδο που κάθε λογής υποκατάστατα –οι ηρωικοί αντάρτες, οι συνεπείς αριστερές κυβερνήσεις, οι «εκτός συστήματος»- ενέπνεαν παλιότερες και νεότερες γενιές αγωνιστών, αυτή η επιμονή μπορεί να έμοιαζε παρωχημένη και ενάντια στο ρεύμα. Αποδείχτηκε όμως πόσο αναγκαία ήταν, όταν από τη δεκαετία του ’70 και μετά, η μια απογοήτευση διαδέχτηκε την άλλη για όσους/ες έλπιζαν σε αυτά.
Κόμμα
Αν έμενε εκεί, ο Κλιφ θα ήταν ένας μαρξιστής που διατύπωσε μερικές πολύ πετυχημένες αν και αιρετικές θεωρίες και προβλέψεις. Όμως, για αυτόν τίποτα δεν ήταν πιο ξένο από τέτοιες δάφνες. Η θεωρία αξίζει αν γίνεται οδηγός για δράση.
Η εργατική τάξη δεν είναι μια αφαίρεση ή ένα αντικείμενο που παρατηρούν και σχολιάζουν οι επαναστάτες. Είναι μια ζωντανή δύναμη που παλεύει, έχει ιδέες, εμπειρίες και όνειρα. Κι ο ρόλος των επαναστατών είναι να παρεμβαίνουν οργανωμένα σε αυτή την κίνηση, ακόμα και αν χρειαστεί να πάνε κόντρα στο ρεύμα –κάτι που ο Κλιφ είχε συνηθίσει να κάνει από τα εφηβικά του χρόνια.
Το χτίσιμο ενός επαναστατικού κόμματος που θα επιτελεί αυτό τον ρόλο ήταν η «καρδιά» του έργου του Κλιφ. Σε αντίθεση με πολλούς μαρξιστές που μαζί με τα βρομόνερα του σταλινισμού, ξεφορτώθηκαν και το «μωρό», δηλαδή τον Λένιν, ο Κλιφ κράτησε ζωντανή τη γνήσια λενινιστική παράδοση. Τόσο έμπρακτα, όσο και στο γραπτό έργο του, οικοδομώντας το Σοσιαλιστικό Κόμμα Βρετανίας και τη Διεθνιστική Σοσιαλιστική Τάση. Από αυτή την άποψη η πολιτική βιογραφία του Λένιν που κυκλοφορεί σε τρεις τόμους από το Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, είναι πολύτιμο ανάγνωσμα.
Ο Κλιφ συνήθιζε να λέει, αναφερόμενος στον Τρότσκι, ότι «κοιτάμε μακρύτερα όταν είμαστε στις πλάτες γιγάντων». Βέβαια για να κάνεις κάτι τέτοιο δεν χρειάζεσαι μόνο καλή όραση αλλά και μυαλό. Ο Κλιφ τα κατάφερε και μας άφησε μια κληρονομιά που είναι τόσο επίκαιρη όσο ποτέ. Σε αυτή την κληρονομιά ενός γίγαντα –παρόλο που η σωματική του διάπλαση κάθε άλλο παρά γιγάντια ήταν- πατάμε εμείς σήμερα για να συνεχίσουμε.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου