Η Κοινωνία Αλλάζει Με Επαναστάσεις

Λέανδρος Μπόλαρης

Ένα μήνυμα αναπαράγεται συστηματικά και με κάθε είδους αφορμή από τους ιδεολογικούς εκπροσώπους της αστικής τάξης. Οι επαναστάσεις είναι παρεκκλίσεις από την «κανονικότητα» της κοινωνικής εξέλιξης, ατυχήματα της ιστορίας που κοστίζουν αίμα και τρόμο. Το συμπέρασμα είναι ότι όσοι/ες υποστηρίζουν ότι το σημερινό κοινωνικό σύστημα πρέπει και μπορεί να ανατραπεί από μια επανάσταση είτε πετάνε στα σύννεφα είτε σκοπεύουν να γίνουν αιμοδιψείς τύραννοι. Οι υποστηρικτές αυτών των απόψεων έχουν βέβαια ένα μεγάλο πρόβλημα να λένε ότι ζούμε σε ένα κόσμο όπου παρά τις ατέλειες και τις αδικίες του είναι ο καλύτερος δυνατός που μπορεί να υπάρξει. Μια ματιά γύρω μας μας πείθει.

Στην πραγματικότητα ο κόσμος που ζούμε σήμερα, οι κοινωνικές σχέσεις του καπιταλισμού, είναι προϊόν μιας ολόκληρης εποχής επαναστάσεων. Η Αμερικάνικη Επανάσταση, η Γαλλική Επανάσταση του 18ου αιώνα (όπως και οι επαναστάσεις στην Ολλανδία και την Αγγλία τους δυο προηγούμενους) είναι η κορυφαίες στιγμές αυτής της εποχής. Η Ελληνική Επανάσταση ανήκει σε αυτή την κατηγορία.

Αυτή η θέση αμφισβητείται, όχι μόνο ή κυρίως για το 1821 αλλά για την Γαλλική, την επανάσταση-πρότυπο που ονομάστηκε, και δικαιολογημένα Μεγάλη. Ολόκληρα ρεύματα ιστορικών ισχυρίζονται ότι δεν μπορούσε να είναι «αστική» γιατί οι αστοί (έμποροι, βιομήχανοι και τραπεζίτες) αυγάτιζαν τον πλούτο τους στο «Παλιό Καθεστώς». Όμως, υποστηρίζει ο Κρις Χάρμαν στο βιβλίο Λαϊκή Ιστορία του Κόσμου:

«Η συνύφανση των συμφερόντων της αριστοκρατίας και της αστικής τάξης δεν τις εμπόδιζε να προσελκύονται από αντίθετα οράματα για τη γαλλική κοινωνία. Η αριστοκρατία κοιτούσε στο παρελθόν, προσέβλεπε στην υπεράσπιση των αριστοκρατικών προνομίων και των φεουδαρχικών τελών ενάντια σε κάθε αλλαγή. Η αστική τάξη προσέβλεπε σε μια κοινωνία που θα οικοδομούνταν στη βάση μιας τυπικής ισότητας της αγοράς και που από μόνη της η καταγωγή δεν θα μπορούσε να εμποδίσει την κοινωνική άνοδο του αυτοδημιούργητου πολίτη. Η μάζα της αστικής τάξης δίστασε επανειλημμένα να πάρει τα μέτρα που ήταν αναγκαία για να προωθηθεί αυτό το μοντέλο της κοινωνίας. Όμως, όταν αυτό το μοντέλο θριάμβευσε, σίγουρα δεν αυτοεξορίστηκε αηδιασμένη, όπως έκανε μεγάλο τμήμα της αριστοκρατίας».

Είναι αλήθεια ότι η τάξη των αστών και οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής αναπτύχθηκαν αργά -και σε κάμποσες περιπτώσεις πισωγύρισαν- μέσα στους κόλπους της φεουδαρχικής κοινωνίας. Αυτή η τάξη συσσώρευε πλούτο, επιρροή, και ιδεολογική υπεροχή για δεκαετίες και αιώνες πριν την τελική επικράτησή της. Όμως, αυτή η επικράτηση δεν ήρθε αυτόματα και ομαλά. Η «παλιά τάξη πραγμάτων» δεν παραιτήθηκε από την εξουσία, τα προνόμια και τον τρόπο που οργάνωνε την κοινωνία.

Η αστική τάξη χρειάστηκε να τσακίσει, κυριολεκτικά, τις δομές που την εμπόδιζαν να πλάσει όλη την κοινωνία με βάση τα συμφέροντα και τις αξίες της. Αυτό έκανε η Γαλλική Επανάσταση, διαμορφώνοντας ένα κράτος που ήταν πλασμένο για τις δικές της ανάγκες, σαρώνοντας κάθε εμπόδιο για την απρόσκοπτη ανάπτυξη της καπιταλιστικής συσσώρευσης.
Ο Μαρξ έχει γενικεύσει αυτή την εμπειρία. Εγραφε στον Πρόλογο της Κριτικής στην Πολιτική Οικονομία:

«Σε μια ορισμένη βαθμίδα της εξέλιξής τους, οι υλικές παραγωγικές δυνάμεις έρχονται σε αντίφαση με τις υπάρχουσες σχέσεις παραγωγής ή -πράγμα που αποτελεί μονάχα τη νομική γι' αυτό έκφραση- με τις σχέσεις ιδιοκτησίας, μέσα στις οποίες είχαν κινηθεί ως τώρα. Από μορφές ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων οι σχέσεις αυτές μεταβάλλονται σε δεσμά τους. Τότε έρχεται μια εποχή κοινωνικής επανάστασης. Με την αλλαγή της οικονομικής βάσης ανατρέπεται, αργότερα ή γοργότερα, ολόκληρο το τεράστιο εποικοδόμημα. Όταν εξετάζουμε τέτοιες ανατροπές, πρέπει να κάνουμε πάντα τη διάκριση ανάμεσα στην υλική ανατροπή στους οικονομικούς όρους της παραγωγής που μπορούμε να τους διαπιστώσουμε με ακρίβεια φυσικών επιστημών και στις νομικές, πολιτικές θρησκευτικές καλλιτεχνικές ή φιλοσοφικές, κοντολογίς τις ιδεολογικές μορφές μέσα στις οποίες οι άνθρωποι συνειδητοποιούν αυτή τη σύγκρουση και παλεύουν ως τη λύση της».

Αυτό που λέει ο Μαρξ είναι ότι η κοινωνική τάξη που ενσαρκώνει το νέο, τους καινούργιους τρόπους να οργανωθεί η παραγωγή και κατά συνέπεια ένα νέο τρόπο να οργανωθούν οι κοινωνικές σχέσεις έρχεται σε σύγκρουση με την τάξη που υπερασπίζει το παλιό. Οι επαναστάσεις δεν ξεσπάνε επειδή τις υποδαυλίζουν μικρές ομάδες επαναστατών. Αυτή η συνωμοτική αντίληψη της ιστορίας είναι το σήμα κατατεθέν της αντιδραστικής σκέψης ήδη από την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης.  

Ξεσπάνε γιατί κάθε κοινωνικό σύστημα φτάνει σε ένα σημείο που η πλειοψηφία των ανθρώπων δεν μπορεί να ζήσει όπως παλιά.

Ιδέες

Κι οι ιδέες παίζουν σημαντικό ρόλο σε αυτή την αναμέτρηση. Σε διαφορετικές φάσεις της ιστορικής της εξέλιξης η αστική τάξη μπορεί να χρησιμοποίησε διαφορετικές σημαίες και σύμβολα. Οι έμποροι κι αγροτικοί καπιταλιστές τη γλώσσα της Βίβλου στην περίπτωση της Αγγλίας, τη ρωμαϊκή δημοκρατία οι Γάλλοι αστοί, το «μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος» οι έλληνες έμποροι και καραβοκύρηδες. Αυτά όμως δεν αλλάζουν το κοινωνικό περιεχόμενο της αλλαγής που έφεραν οι επαναστάσεις τους.

Ο καπιταλισμός είναι ένα σύστημα πολύ διαφορετικό από εκείνο που ανέτρεψαν οι αστικές επαναστάσεις. Ένα σύστημα όπου «ότι είναι σταθερό εξαφανίζεται» όπως έγραφαν ο Μαρξ και ο Ένγκελς στο Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, με διαρκείς αλλαγές στην παραγωγή, την επικοινωνία, τις κοινωνικές σχέσεις. Όμως, είναι ένα εκμεταλλευτικό σύστημα που κάθε μέρα που περνάει αποδεικνύει με τον πιο τραγικό τρόπο πως είναι τροχοπέδη για το προχώρημα της κοινωνίας, απειλή για την πλειοψηφία των ανθρώπων και του ίδιου του πλανήτη.

Είναι όμως και το σύστημα που έχει γεννήσει τη δύναμη που μπορεί να το καταργήσει, να το ανατρέψει, την εργατική τάξη. Τον «ιστορικό νεκροθάφτη» του, όπως την ονόμασε ο Μαρξ. Είναι η τάξη που μπορεί να οργανώσει την παραγωγή και όλη την κοινωνική ζωή με βάση τις ανάγκες της πλειοψηφίας και όχι με βάση το δολοφονικό κυνήγι του κέρδους.

Αυτό σημαίνει ότι ο ορίζοντας της εργατικής επανάστασης πάει πολύ μακρύτερα κι από τα πιο ριζοσπαστικά προτάγματα των αστικών επαναστάσεων. Εκείνες αντικατέστησαν τη μια εκμεταλλευτική μειοψηφία με μια άλλη. Οι «από κάτω» πολέμησαν στα οδοφράγματα και τα πεδία των μαχών, οραματίστηκαν κάποιες φορές μια κοινωνία πραγματικής ισότητας. Αλλά δεν ήταν εκείνοι που έβαλαν την σφραγίδα τους στην έκβαση της αναμέτρησης. Οι εργατικές επαναστάσεις αντίθετα, είναι υπόθεση της ίδιας της εργατικής τάξης. Όπως γράφει το Μανιφέστο: «Όλα τα προηγούμενα κινήματα ήταν κινήματα της μειοψηφίας ή προς όφελος μιας μειοψηφίας. Το προλεταριακό κίνημα είναι το αυτοτελές κίνημα της τεράστιας πλειοψηφίας προς όφελος της τεράστιας πλειοψηφίας. Το προλεταριάτο, το κατώτερο στρώμα της σημερινής κοινωνίας, δεν μπορεί να σηκωθεί, δεν μπορεί ν’ ανυψωθεί χωρίς να τιναχτεί στον αέρα όλο το εποικοδόμημα των στρωμάτων που αποτελούν την επίσημη κοινωνία».

Ο Μαρξ ειρωνευόταν τους αστούς της εποχής του λέγοντας ότι πίστευαν ότι η ιστορία τέλειωσε με την επικράτησή τους. Ο 20ος αιώνας δεν ήταν μόνο ο αιώνας των παγκόσμιων πολέμων και της βαρβαρότητας του φασισμού, ήταν και ο αιώνας των επαναστάσεων, με κορυφαία την εργατική επανάσταση στην Ρωσία. Ο 21ος αιώνας έχει ανοίξει με την ίδια προοπτική σε ακόμα μεγαλύτερη κλίμακα.

Πηγή : ergatiki