80 Χρόνια Από Τη Συγγραφή Της «Προδομένης Επανάστασης» Από Τον Λέον Τρότσκι

Από την Εργατική Πάλη Σεπτεμβρίου

Το καλοκαίρι του 1936, ο Λέον Τρότσκι ολοκληρώνει τη συγγραφή της «Προδομένης Επανάστασης», ενός από τα πιο φημισμένα έργα του, παρουσιάζοντας την πρώτη ολοκληρωμένη μαρξιστική ανάλυση του φαινομένου του γραφειοκρατικού εκφυλισμού ενός εργατικού κράτους.

Η σοσιαλιστική επανάσταση, κόντρα στις προβλέψεις του Μαρξ, θριάμβευσε πρώτα όχι σε μια αναπτυγμένη καπιταλιστική χώρα, αλλά στην αχανή τσαρική αυτοκρατορία, που σε πολλές πτυχές της οικονομικής και κυρίως πολιτιστικής της ανάπτυξης βρισκόταν ακόμα σε μεσαιωνικό στάδιο. Οι μπολσεβίκοι και η ηγεσία τους είχαν επίγνωση των δυσκολιών, βασίζονταν όμως στο επαναστατικό παράδειγμα που θα έδιναν στους εργάτες της αναπτυγμένης Δύσης και στην προοπτική σχετικά γρήγορων επαναστατικών νικών εκεί, ιδιαίτερα στη Γερμανία. Η επέκταση της επανάστασης στην Ευρώπη εμποδίστηκε από την προδοσία της σοσιαλδημοκρατίας, που δεν δίστασε να προβεί σε εγκλήματα για να κρατήσει όρθιο το καπιταλιστικό καθεστώς. Στην ίδια τη Ρωσία, οι μπολσεβίκοι είχαν να αντιμετωπίσουν την ένοπλη αντεπανάσταση των λευκών φρουρών και την ιμπεριαλιστική επέμβαση.

Το 1921, μετά από επτά χρόνια συνεχών πολέμων και ανυπολόγιστων καταστροφών, το χάος και ο λιμός κυριαρχούσαν σχεδόν παντού. Παρά την τραγική αυτή αφετηρία, το νεαρό εργατικό κράτος μπόρεσε μέσα σε 15 μόλις χρόνια να γίνει η τρίτη βιομηχανική δύναμη στον κόσμο, με ασύλληπτους και άπιαστους υπό συνθήκες καπιταλισμού ρυθμούς ανάπτυξης – αποδεικνύοντας την υπεροχή της σοσιαλιστικά σχεδιασμένης οικονομίας. Όμως το τίμημα των θυσιών και της παρατεταμένης απομόνωσης της επανάστασης σε μια καθυστερημένη χώρα αποδείχτηκε εξαιρετικά βαρύ. Όπως ήταν φυσικό, μέσα σε συνθήκες καθημερινής πάλης για επιβίωση, η πολιτική δραστηριότητα των εργαζόμενων μαζών καταβαραθρώθηκε, η πολιτική εξουσία έπαψε να ασκείται από τα δικά τους όργανα, τα εργατικά συμβούλια (σοβιέτ). Χιλιάδες από τους καλύτερους επαναστάτες εργάτες είχαν χαθεί στον εμφύλιο πόλεμο ή από τις κακουχίες. Οι μπολσεβίκοι ήταν αναγκασμένοι να χρησιμοποιήσουν «ειδικούς» που δεν προέρχονταν από την εργατική τάξη –πολλές φορές ακόμα και στελέχη του τσαρικού καθεστώτος– σε κάθε τομέα, από την οργάνωση της παραγωγής μέχρι την παιδεία και τον στρατό, για να μπορέσουν στοιχειωδώς να στήσουν τη χώρα στα πόδια της. Αυτά τα στελέχη, μαζί με καριερίστες που είχαν εισχωρήσει στο μπολσεβίκικο κόμμα μετά την οριστική επικράτησή του, αποτέλεσαν ένα ιδιαίτερο γραφειοκρατικό κοινωνικό στρώμα, που μπόρεσε να αποσπάσει μεγάλα υλικά προνόμια και, βαθμιαία, και την πολιτική εξουσία, εκμεταλλευόμενο την υποχώρηση της πολιτικής δραστηριότητας του προλεταριάτου. Ο Στάλιν δεν ήταν παρά το πολιτικό πρόσωπο που, λόγω του αδίστακτου χαρακτήρα του και της δίψας του για εξουσία, αποτέλεσε τον ιδανικό πολιτικό εκφραστή των ιδιαίτερων συμφερόντων του γραφειοκρατικού μηχανισμού.

Ωστόσο, αυτή η κατάσταση ήταν κάθε άλλο παρά σταθερή και μπορούσε να ανατραπεί, εφόσον οι εργαζόμενες μάζες της Σοβιετικής Ένωσης επανέρχονταν στο προσκήνιο, διεκδικώντας το δικαίωμά τους να καθορίζουν την πορεία της χώρας. Οι σταλινικοί γραφειοκράτες είχαν πλήρη επίγνωση της εύθραυστης φύσης της εξουσίας τους και κινήθηκαν αδίστακτα για τη διατήρησή της σε δύο κατευθύνσεις: αφενός στη δημιουργία ενός τερατώδους κατασταλτικού μηχανισμού, ικανού για κάθε είδους εγκλήματα, αφετέρου στο ανοιχτό σαμποτάρισμα κάθε προσπάθειας επέκτασης της διεθνούς επανάστασης, καθώς αυτή θα οδηγούσε σε κατακόρυφη άνοδο του ηθικού και της πολιτικής δραστηριότητας των εργαζομένων στη Σοβιετική Ένωση και στη σχεδόν βέβαιη πολιτική συντριβή της γραφειοκρατίας. Ο Στάλιν και το επιτελείο του χρησιμοποίησαν αδίστακτα τον κυρίαρχο ρόλο του σοβιετικού κόμματος μέσα στην Κομμουνιστική Διεθνή (ΚΔ) για να ποδηγετήσουν τα Κομμουνιστικά Κόμματα –ακόμα και με απευθείας διορισμό των ηγεσιών τους– και να επιβάλουν παντού τις αντεπαναστατικές θεωρίες της «επανάστασης κατά στάδια» και του «σοσιαλισμού σε μία μόνο χώρα».

Στην «Προδομένη Επανάσταση», ο Τρότσκι απαντά και σε ένα κρίσιμο και για τη σημερινή εποχή ερώτημα, τονίζοντας ότι ο γραφειοκρατικός εκφυλισμός της επανάστασης κάθε άλλο παρά αναπόφευκτος ήταν. Από την πρώτη στιγμή της συγκρότησής της, το 1923, η Αριστερή Αντιπολίτευση πάλεψε με τεράστιο κόστος και θυσίες ενάντια στη σταλινική γάγγραινα, παρουσιάζοντας ένα πρόγραμμα άμεσων μέτρων για την αντιμετώπιση της γραφειοκρατίας, σε τρεις κύριους άξονες: α) τη συγκέντρωση της ενέργειας του μπολσεβίκικου κόμματος και του συνόλου της εργατικής τάξης στον στόχο της ταχείας εκβιομηχάνισης της χώρας, που θα ανόρθωνε άμεσα το υλικό και ηθικό επίπεδο, την οικονομική και πολιτική ισχύ του προλεταριάτου της Σοβιετικής Ένωσης, β) την πλήρη αποκατάσταση της εργατικής δημοκρατίας στο κόμμα και στα σοβιέτ, γ) τη διόρθωση των λαθών στην πολιτική της ΚΔ, για την αποφασιστική προώθηση τής διεθνούς επανάστασης. Η τελική επικράτηση του σταλινισμού οφείλεται αφενός στην καθοριστική επίδραση των ηττών της επανάστασης σε σειρά άλλων χωρών στο ηθικό του προλεταριάτου, αφετέρου στο γεγονός ότι η μεγάλη πλειονότητα του στελεχικού δυναμικού των μπολσεβίκων είτε υποτίμησε το γραφειοκρατικό φαινόμενο, είτε στήριξε τη σταλινική γραφειοκρατία λόγω προσωπικών υπολογισμών, είτε συνθηκολόγησε μπροστά στις δυσκολίες και τις διώξεις.

Τέλος, ο Τρότσκι απάντησε και στις αντι-επιστημονικές θεωρίες, που αναπτύχθηκαν εκείνη την εποχή αλλά και αργότερα, περί παλινόρθωσης του καπιταλισμού στη Σοβιετική Ένωση, τονίζοντας ότι η ταξική της φύση ως κράτος παρέμενε εργατική, καθώς η γραφειοκρατία δεν είχε καταφέρει να συγκροτηθεί σε νέα εκμεταλλεύτρια τάξη και να καταργήσει τη συλλογική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής. Ωστόσο, η πρόβλεψή του ότι αυτό θα γινόταν αργά ή γρήγορα, εφόσον η γραφειοκρατία δεν ανατρεπόταν από μια νικηφόρα πολιτική επανάσταση, επαληθεύθηκε με τραγικό τρόπο το 1989-91.

Γιάννης Χαλάς