Ο Μαρξισμός του Αλτουσέρ / του Πάνου Γκαργκάνα

του Πάνου Γκαργκάνα

Φέτος κλείνουν 50 χρόνια από την έκδοση του βιβλίου του Λουί Αλτουσέρ «Για τον Μαρξ» και η επέτειος γιορτάζεται με την ελληνική έκδοση του βιβλίου από τις εκδόσεις «Εκτός Γραμμής». Η απήχηση που είχε και έχει ο Αλτουσέρ, βέβαια, φτάνει πολύ πιο πλατιά από τη συγκεκριμένη εκδοτική ομάδα. Ο ίδιος ήταν στέλεχος του Γαλλικού ΚΚ και τα κείμενά του επηρέασαν την αριστερή πολιτικοποίηση που ξεπήδησε από τον Μάη του 1968. Αυτή η επιρροή είναι ιδιαίτερα έντονη στην ελληνική περίπτωση χάρη στο έργο του Νίκου Πουλαντζά. Ανάμεσα στους πιο γνωστούς πανεπιστημιακούς οπαδούς του σήμερα είναι ο πρώην υπουργός Παιδείας και νυν Πολιτισμού Αριστείδης Μπαλτάς.

Στη σελίδα αυτή θυμίζουμε την κριτική αντιμετώπιση που δημοσιεύτηκε στα έντυπα της Οργάνωσης Σοσιαλιστική Επανάσταση (πρόδρομο του ΣΕΚ) για τις ιδέες του Αλτουσέρ. Αυτό το κείμενο είναι απόσπασμα από ένα άρθρο με τίτλο «15 χρόνια Μάης, 100 χρόνια Μαρξ» που πρωτοεμφανίστηκε στην εφημερίδα «Εργατική Πρωτοπορία» αριθμός 50 τον Μάρτη του 1983, από αφορμή την επέτειο των 100 χρόνων από το θάνατο του Μαρξ. Ολόκληρο το άρθρο υπάρχει ως κεφάλαιο στο βιβλίο «Μάης 68» (έκδοση του Μαρξιστικού Βιβλιοπωλείου) με τίτλο «Μάο, Αλτουσέρ, Αυτονομία-Οι Μαρξισμοί του Μάη και ο επαναστατικός Μαρξισμός» και μπορείτε να το βρείτε στην ιστοσελίδα sekonline.gr.

"Αντικειμενικός μαρξισμός" επαναστατική διαδικασία χωρίς υποκείμενο
«Αυτοί πou αποδίδουν στον Στάλιν μαζί με τα εγκλήματα και τα σφάλματά του όλες μας τις απογοητεύσεις, όλα μας τα λάθη και όλη μας τη σύγχυση σε οποιονδήποτε τομέα, είναι πιθανό ότι θα ενοχληθούν από την αναγκαιότητα να ομολογήσουν ότι το τέλος του σταλινικού δογματισμού δεν έχει αποκαταστήσει τη Μαρξιστική φιλοσοφία στο ακέραιο».
Λουί Αλτουσέρ,

Εισαγωγή στο Για το Μαρξ

Ο ίδιος ο Αλτουσέρ τοποθετεί τις προσπάθειές του για μια σωστή «ανάγνωση» του Μαρξ στα πλαίσια μιας συγκεκριμένης συγκυρίας: της συγκυρίας που χαρακτηρίστηκε από το 20ο Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος Σοβιετικής Ένωσης και τη Σινοσοβιετική Διαμάχη. Μοιραία, η αλτουσερική ανάγνωση του Μαρξ επηρεάζεται από την διάγνωση του Αλτουσέρ για τα προβλήματα που έβαλε εκείνη η περίοδος. Σαν κύριο καθήκον είδε την καταπολέμηση των τάσεων προς μια «ουμανιστική» διαστρέβλωση του μαρξισμού, που ο Aλτουσέρ θεωρούσε ότι είχαν ενθαρρυνθεί με την αποσταλινοποίηση. Με ένα κάποιο (πολύ πιο εκλεπτυσμένο) τρόπο, η εικόνα του Αλτουσέρ για την τότε περίοδο αποτελεί το φιλοσοφικό ισοδύναμο της θεωρίας περί «ρεβιζιονιστικού πραξικοπήματος το 1956».

Ο Αλτουσέρ βλέπει μια στροφή τόσο στην ΕΣΣΔ (που εγκαταλείπει την δικτατορία του προλεταριάτου για να ονομαστεί «κράτος όλου του λαού»), όσο και στα Δυτικά Κομμουνιστικά Κόμματα (που ρίχνουν το βάρος στο «ειρηνικό πέρασμα») και συνδέει αυτές τις εξελίξεις με την αναζωπύρωση των ιδεαλιστικών, ανθρωπιστικών ερμηνειών του Μαρξ (βλέπε πρόλογο στην αγγλική έκδοση του βιβλίου Για τον Μαρξ). Απέναντι σ' αυτή τη στροφή δεν υπερασπίζεται άκριτα τον Στάλιν, αλλά σίγουρα όμως βρίσκει πηγές έμπνευσης στα κείμενά του και στα κείμενα του Μάο: το στυλ του Στάλιν είναι ίσως ξερό και δασκαλίστικο, αλλά τα Ζητήματα Λενινισμού ή οι απόψεις του Στάλιν για το γλωσσικό ζήτημα δίνουν μαθήματα μαρξιστικής ορθοδοξίας! Η διαλεκτική του Μάο παραμένει ίσως κάπως «περιγραφική», αλλά είναι καλό δείγμα του τί εννοούσε ο Μαρξ λέγοντας ότι πρέπει να αντιστρέψουμε τη διαλεκτική του Χέγκελ για να πατήσει με τα πόδια κάτω!

Απέναντι, λοιπόν, στην ανοιχτή αναθεώρηση του μαρξισμού που ανακαλύπτει τον «παράγοντα Ανθρωπο» με κεφαλαίο Α και συμβαδίζει με τις πιο δεξιές ρεφορμιστικές τάσεις που ευθυγραμμίζονται με τον αστικό φιλελευθερισμό, ο Αλτουσέρ επιχειρεί μια επανατοποθέτηση του μαρξισμού με έμφαση στον «αντικειμενικό», «επιστημονικό» χαρακτήρα του και με αφετηρία την σταλινική παράδοση, την οποία βλέπει σαν συνέχεια της λενινιστικής. Ήδη αυτή η τοποθέτηση του προβλήματος, που χάνει από τα μάτια της το τσαλαπάτημα του μαρξισμού από την σταλινική αντεπανάσταση και ανησυχεί για τις συνέπειες της στροφής του 1956, βάζει από μόνη της τα όρια της αναζήτησης του Αλτουσέρ.

Χωρίς υποκείμενο

Το αποτέλεσμα είναι η ανακάλυψη ενός μαρξισμού που βλέπει μια επαναστατική διαδικασία χωρίς υποκείμενο. Εκτοπίζοντας το αφηρημένο ιδεαλιστικό υποκείμενο του ουμανιστικού μαρξισμού (τον άνθρωπο με κεφαλαίο Α) και εμπνεόμενος από μια παράδοση όπου το κράτος έχει υποτάξει την εργατική τάξη, ο αλτουσερικός μαρξισμός καταλήγει να εκτοπίσει την ίδια την εργατική τάξη.

Στον «αντικειμενικό μαρξισμό» του Αλτουσέρ υπάρχει η «δομή», υπάρχουν οι «σχέσεις», υπάρχουν οι «θέσεις» που καθορίζουν η δομή και οι σχέσεις, υπάρχουν οι «φορείς» που επανδρώνουν τις θέσεις και ενσαρκώνουν τις σχέσεις, υπάρχει συνολικά ένα αυτοκινούμενο οικοδόμημα με πολλά σχετικά αυτόνομα επίπεδα, αλλά λείπει η εργατική τάξη σαν υποκείμενο της επαναστατικής διαδικασίας. Τελικά, στον αλτουσερισμό το κρίσιμο στοιχείο δεν είναι η αποδέσμευση της δημιουργικότητας των μαζών και η θεσμοθέτησή της μέσα από όργανα της ίδιας της εργατικής τάξης (εργατικά συμβούλια, σοβιέτ) αλλά η «επιστημονικά» καθορισμένη ταύτιση με την «αντικειμενική» κίνηση του κοινωνικού σχηματισμού και αντίστοιχα τα όργανα που μπορούν να την εξασφαλίσουν (το κόμμα, το κράτος).

Περιθωριοποιώντας μ’αυτό τον τρόπο την εργατική τάξη, ο αντικειμενικός μαρξισμός ανοίγει τον δρόμο για να ανθίσουν χίλια δυο «λουλούδια».

Μια κατάληξη είναι ο ακαδημαϊσμός, η ανακήρυξη της θεωρητικής παρέμβασης σε αυτοδύναμο πεδίο της ταξικής πάλης, όπου οι διανοούμενοι ασχολούνται με την «θεωρητική πρακτική» απερίσπαστοι από την τύρβη των καθημερινών εργατικών αγώνων. Τα πανεπιστήμια της Γαλλίας, της Αγγλίας, της Γερμανίας για ένα διάστημα είχαν γεμίσει από τέτοιους «μαρξιστές» που έχοντας αφήσει την καθημερινότητα στα χέρια των ρεφορμιστικών κομμάτων προωθούσαν την ακαδημαϊκή καριέρα τους με ήσυχη τη συνείδησή τους γιατί προωθούσαν την «επαναστατική θεωρία».

Μια άλλη κατάληξη είναι ο απολογητισμός. Η «σχετική αυτονομία» που εισάγει η αλτουσερική διαλεκτική μετατρέπεται σε φούρνο του Χότζα για να δικαιολογήσει την οποιαδήποτε τρέχουσα πολιτική επιλογή. Ιδιαίτερα στα χέρια του αριστερού ρεφορμισμού (αριστερού ευρωκομμουνισμού), ο αντικειμενικός μαρξισμός εξελίσσεται σε ραφινάτη εκδοχή του παλιού μπακάλικου «μαρξισμού» του στυλ «κύρια πλευρά είναι η θετική» ή «αυτή η αντίφαση είναι δευτερεύουσα» και πάει λέγοντας.

Βέβαια και στην περίπτωση του αντικειμενικού μαρξισμού δεν πρέπει να ισοπεδώνουμε όλες τις στιγμές της εξέλιξής του. Η δουλειά του Πουλατζά την περίοδο του Μάη ξεχωρίζει έντονα από τα μεταγενέστερα κείμενά του. Για παράδειγμα, το Φασισμός και Δικτατορία είναι ασύγκριτα ανώτερο από την Κρίση των δικτατοριών ή ακόμα και από την ελληνική έκδοση του Φασισμός και Δικτατορία, όπου ο συγγραφέας αποκηρύσσει τα κεφάλαια που αναφέρονται στην ΕΣΣΔ σαν «κάπως σχηματικά». Η απόσταση ανάμεσα στην ορμητική εμφάνιση του Πουλατζά στο προσκήνιο (σε μια περίοδο όπου το ζήτημα της μαρξιστικής ανάλυσης του κράτους ξαναέμπαινε έντονα κάτω από την πίεση της έμπρακτης κριτικής του ρεφορμισμού από το ξέσπασμα του Μάη) και στον κατοπινό θλιβερό απολογητισμό της ευρωκομμουνιστικής τακτικής είναι πραγματικά μεγάλη. Παρόλα αυτά, το νήμα είναι κοινό και ξεκινάει από την αυτονόμηση του «αντικειμενικού» μαρξισμού από την εργατική τάξη.

Κλείνοντας αυτή τη σύντομη αναφορά απομένει να θυμίσουμε στους θιασώτες του «αντικειμενικού» μαρξισμού (αλλά και στους υποστηρικτές τού αντίποδα αυτής της διχοτόμησης, δηλαδή του «υποκειμενικού» μαρξισμού) τη σύνδεση της αντικειμενικότητας και της υποκειμενικότητας με την πάλη της εργατικής τάξης, όπως την προβάλλει ο Γκράμσι στα Τετράδια της Φυλακής, στην κριτική του για την εκλαϊκευμένη μαρξιστική κοινωνιολογία του Μπουχάριν.

Αντικειμενικό σημαίνει πάντοτε «ανθρώπινα αντικειμενικό», πράγμα που μπορεί να θεωρηθεί ότι αντιστοιχεί ακριβώς στο «ιστορικά υποκειμενικό»: με άλλα λόγια, αντικειμενικό πάει να πει «καθολικά υποκειμενικό». Ο άνθρωπος αποκτά αντικειμενική γνώση στο βαθμό που η γνώση είναι πραγματική για όλο το ανθρώπινο είδος ιστορικά ενοποιημένο σε ένα μοναδικό ενιαίο πολιτιστικό σύστημα,

Αυτή η διαδικασία ιστορικής ενοποίησης, όμως, προχωράει μέσα από την εξαφάνιση των εσωτερικών αντιφάσεων που κατακερματίζουν την ανθρώπινη κοινωνία…

Πηγή : ergatiki