του Νεκτάριου Δαργάκη
Το βιβλίο του Φρίντριχ Ένγκελς «Σοσιαλισμός, Ουτοπικός και Επιστημονικός» είναι μια από τις καλύτερες και πιο κατανοητές εισαγωγές στη θεωρία του Μαρξισμού. O Καρλ Μαρξ στον πρόλογο της γαλλικής έκδοσης του 1880 γράφει «σ’ αυτή την παμφλέτα, παρουσιάζουμε τα πιο επίκαιρα αποσπάσματα του θεωρητικού τμήματος του βιβλίου του Ένγκελς που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως η εισαγωγή στον επιστημονικό σοσιαλισμό».
Πολλές φορές σε ιστορικά βιβλία ή ακόμα και σε αναφορές θεωρητικών της αριστεράς, ο Ένγκελς αναφέρεται απλά ως ο συνεργάτης του Μαρξ. Σε αυτό σίγουρα «φταίει» και ο ίδιος ο Ένγκελς που για τον εαυτό του έχει γράψει με τεράστια σεμνότητα πως «έκανα αυτό για το οποίο προοριζόμουν, να παίξω το δεύτερο ρόλο». Όμως, όπως αναφέρει και η Λίντσεϊ Τζέρμαν στην εισαγωγή της έκδοσης του Μαρξιστικού Βιβλιοπωλείου στο κείμενο της «Η ζωή ενός επαναστάτη» ο Ένγκελς ήταν «κάτι πολύ περισσότερο από έναν ηθοποιό δεύτερου ρόλου». Παρεμπιπτόντως, το κείμενο της Τζέρμαν είναι η καλύτερη βιογραφία του Ένγκελς που κυκλοφορεί στα ελληνικά, άλλωστε δεν υπάρχουν και πολλές επιλογές.
Ο Φρίντιχ Ένγκελς γεννήθηκε στο Μπάρμεν (σημερινό Βούπερταλ) της Γερμανίας το 1820. Ήταν το μεγαλύτερο παιδί στην οικογένεια, ενώ ο πατέρας του ήταν ιδιοκτήτης εργοστασίου.
Για μεγάλο μέρος της ζωής του, ο Ένγκελς αναγκάστηκε να δουλεύει για την οικογενειακή επιχείρηση έτσι ώστε να μπορεί να χρηματοδοτεί τις έρευνες που έκαναν ο Καρλ Μαρξ και ο ίδιος. Εντυπωσιακή είναι η περιγραφή της κόρης του Μαρξ, Ελεονόρας, για την μέρα που ο Ένγκελς σταμάτησε να διευθύνει την επιχείρηση του πατέρα του στο Μάντσεστερ, κατάσταση την οποία σιχαινόταν, αλλά ποτέ δεν είχε παραπονεθεί για αυτή αφού ήταν ο μόνος τρόπος για να συντηρεί την οικογένεια του Μαρξ και τους δικούς του ανθρώπους.
Αξεχώριστοι
Από το 1844, όταν και βρέθηκαν στο Παρίσι, οι δυο τους ήταν αξεχώριστοι. Όχι μόνο στις μελέτες τους και στην κοινή συγγραφή βιβλίων, αλλά με ενεργή συμμετοχή στις επαναστάσεις της εποχής τους και στις προσπάθειες για την συγκρότηση κομμουνιστικής οργάνωσης. Ο Ένγκελς συνέχισε την επαναστατική δουλειά για άλλα 12 χρόνια μετά το θάνατο του Μαρξ αφού πέθανε το 1895.
Πρωταγωνίστησαν στην δημιουργία της Κομμουνιστικής Ένωσης το 1847, έγραψαν το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, ενώ συμμετείχαν στις επαναστάσεις του 1848. Κυκλοφόρησαν την «Νέα εφημερίδα του Ρήνου» για να στηρίξουν τους μαχητές της εργατικής τάξης, η οποία απαγορεύτηκε και οι δυο τους ήταν καταζητούμενοι μετά την καταστολή της επανάστασης στη Γερμανία. Ο Ένγκελς δραστηριοποιήθηκε και στην Ελβετία, ενώ ήταν βετεράνος τεσσάρων μαχών στο τελευταίο προπύργιο της επανάστασης στο Παλατινάτο.
Από το 1849 κατέφυγαν στο Λονδίνο που έγινε η βάση για την συνέχιση της δράσης τους, τόσο στο θεωρητικό όσο και στο οργανωτικό επίπεδο με την ίδρυση της πρώτης Διεθνούς. Μετά την ήττα της επανάστασης της Κομμούνας το 1871 η Διεθνής διαλύθηκε, αλλά και οι δύο ασχολήθηκαν με την κατεύθυνση που έπρεπε να πάρει το νεοϊδρυθέν Σοσιαλιστικό Κόμμα στην Γερμανία (SPD).
Ο Ένγκελς ξεκίνησε μια σειρά άρθρων από το 1877 στο περιοδικό Worwarts του Κόμματος, κατά του Δόκτορα Ευγένιου Ντίρινγκ και τις λάθος θεωρίες του για τον σοσιαλισμό. Η παμφλέτα «Σοσιαλισμός, Ουτοπικός και Επιστημονικός» είναι τμήμα αυτών των άρθρων με στόχο τον ιδεολογικό εξοπλισμό της νέας γενιάς σοσιαλιστών.
Στο πρώτο κεφάλαιο της παμφλέτας ο Ένγκελς αναφέρεται στους ουτοπικούς σοσιαλιστές. Προσπαθεί να εξηγήσει τα όρια της σκέψης τους κι όχι να τους περιφρονήσει ή να τους κοροϊδέψει.
Ο Σεν Σιμόν, ο Φουριέ και ο Όουεν άντλησαν τις ιδέες τους από την ορθολογιστική σκέψη του Διαφωτισμού που έφτασε στην κορυφή της με την Γαλλική Επανάσταση του 1789. Ο Ένγκελς υποστηρίζει ότι πολλές από τις ιδέες τους ήταν βάση για να αναπτυχθεί η σοσιαλιστική θεωρία.
Για παράδειγμα αναφέρει ότι στον Σεν Σιμόν μπορεί να βρει κανείς «σε εμβρυακή μορφή όλες τις μη αυστηρά οικονομικές ιδέες των μετέπειτα σοσιαλιστών», στον Φουριέ την άποψη ότι «σε μια δεδομένη κοινωνία, ο βαθμός χειραφέτησης της γυναίκας αποτελεί το φυσικό μέτρο της χειραφέτησης αυτής της κοινωνίας» και στον Όουεν την κατηγορηματική αναφορά ότι τα τρία μεγάλα εμπόδια για την αλλαγή της κοινωνίας είναι «η ατομική ιδιοκτησία, η θρησκεία και η σύγχρονη μορφή του γάμου».
Οι ουτοπικοί έκαναν πολεμική στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και στις συνέπειές του, όμως ο σοσιαλισμός τους «δεν μπορούσε να δώσει εξηγήσεις για αυτά και επομένως δεν μπορούσε να τις ελέγξει. Μπορούσε μόνο να τα απορρίπτει ως κακά».
Εκμετάλλευση
Πρωταγωνίστησαν στην δημιουργία της Κομμουνιστικής Ένωσης το 1847, έγραψαν το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, ενώ συμμετείχαν στις επαναστάσεις του 1848. Κυκλοφόρησαν την «Νέα εφημερίδα του Ρήνου» για να στηρίξουν τους μαχητές της εργατικής τάξης, η οποία απαγορεύτηκε και οι δυο τους ήταν καταζητούμενοι μετά την καταστολή της επανάστασης στη Γερμανία. Ο Ένγκελς δραστηριοποιήθηκε και στην Ελβετία, ενώ ήταν βετεράνος τεσσάρων μαχών στο τελευταίο προπύργιο της επανάστασης στο Παλατινάτο.
Από το 1849 κατέφυγαν στο Λονδίνο που έγινε η βάση για την συνέχιση της δράσης τους, τόσο στο θεωρητικό όσο και στο οργανωτικό επίπεδο με την ίδρυση της πρώτης Διεθνούς. Μετά την ήττα της επανάστασης της Κομμούνας το 1871 η Διεθνής διαλύθηκε, αλλά και οι δύο ασχολήθηκαν με την κατεύθυνση που έπρεπε να πάρει το νεοϊδρυθέν Σοσιαλιστικό Κόμμα στην Γερμανία (SPD).
Ο Ένγκελς ξεκίνησε μια σειρά άρθρων από το 1877 στο περιοδικό Worwarts του Κόμματος, κατά του Δόκτορα Ευγένιου Ντίρινγκ και τις λάθος θεωρίες του για τον σοσιαλισμό. Η παμφλέτα «Σοσιαλισμός, Ουτοπικός και Επιστημονικός» είναι τμήμα αυτών των άρθρων με στόχο τον ιδεολογικό εξοπλισμό της νέας γενιάς σοσιαλιστών.
Στο πρώτο κεφάλαιο της παμφλέτας ο Ένγκελς αναφέρεται στους ουτοπικούς σοσιαλιστές. Προσπαθεί να εξηγήσει τα όρια της σκέψης τους κι όχι να τους περιφρονήσει ή να τους κοροϊδέψει.
Ο Σεν Σιμόν, ο Φουριέ και ο Όουεν άντλησαν τις ιδέες τους από την ορθολογιστική σκέψη του Διαφωτισμού που έφτασε στην κορυφή της με την Γαλλική Επανάσταση του 1789. Ο Ένγκελς υποστηρίζει ότι πολλές από τις ιδέες τους ήταν βάση για να αναπτυχθεί η σοσιαλιστική θεωρία.
Για παράδειγμα αναφέρει ότι στον Σεν Σιμόν μπορεί να βρει κανείς «σε εμβρυακή μορφή όλες τις μη αυστηρά οικονομικές ιδέες των μετέπειτα σοσιαλιστών», στον Φουριέ την άποψη ότι «σε μια δεδομένη κοινωνία, ο βαθμός χειραφέτησης της γυναίκας αποτελεί το φυσικό μέτρο της χειραφέτησης αυτής της κοινωνίας» και στον Όουεν την κατηγορηματική αναφορά ότι τα τρία μεγάλα εμπόδια για την αλλαγή της κοινωνίας είναι «η ατομική ιδιοκτησία, η θρησκεία και η σύγχρονη μορφή του γάμου».
Οι ουτοπικοί έκαναν πολεμική στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και στις συνέπειές του, όμως ο σοσιαλισμός τους «δεν μπορούσε να δώσει εξηγήσεις για αυτά και επομένως δεν μπορούσε να τις ελέγξει. Μπορούσε μόνο να τα απορρίπτει ως κακά».
Εκμετάλλευση
Στο δεύτερο και στο τρίτο κεφάλαιο της παμφλέτας ο Ένγκελς τονίζει ότι ο σοσιαλισμός πέρασε από το επίπεδο της καταγγελίας στο επίπεδο της επιστήμης με δύο μεγάλες τομές: την υλιστική αντίληψη της ιστορίας και την κατανόηση ότι η βάση της καπιταλιστικής συσσώρευσης είναι η εκμετάλλευση των εργατών με την απομύζηση της υπεραξίας.
Με την υλιστική αντίληψη της ιστορίας ο «ιδεαλισμός διώχτηκε και από το τελευταίο του καταφύγιο… άνοιξε ο δρόμος για να εξηγήσουμε την συνείδηση των ανθρώπων από το είναι τους, αντί να εξηγούμε το είναι τους από τη συνείδηση τους».
Κατά συνέπεια, όπως αναφέρει ο Ένγκελς, «ο σοσιαλισμός δεν εμφανίζεται τώρα πια σαν τυχαία ανακάλυψη από αυτή ή εκείνη την ιδιοφυία, μα σαν το αναγκαίο προϊόν της πάλης των τάξεων που γέννησε η ιστορία, του προλεταριάτου και της αστικής τάξης».
Ειδικά, στο τρίτο κεφάλαιο ο Ένγκελς αναπτύσσει με σύντομο, αλλά πολύ περιεκτικό τρόπο πως φτάσαμε από την μεσαιωνική κοινωνία στην επικράτηση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και τα αποτελέσματά του. Τον χωρισμό του παραγωγού από τα μέσα παραγωγής, την «κατάρα» του εργάτη να παραμείνει σε όλη του τη ζωή μισθωτός και την ολοένα και εντεινόμενη αντίθεση ανάμεσα στην εργατική και την αστική τάξη.
Ιδιαίτερη σημασία έχει η ανάλυση του Ένγκελς για το ρόλο του Κράτους σε αυτή τη διαδικασία, ενώ με απλό τρόπο εξηγεί πως ο καπιταλισμός συνεχώς κάνει ένα «φαύλο κύκλο» κρίσεων που η κάθε μια είναι χειρότερη από την προηγούμενη.
Διαβάζοντας το βιβλίο είναι προφανές που πάτησαν οι μετέπειτα μεγάλοι επαναστάτες, ειδικά ο Λένιν, για να εμπλουτίσουν την μαρξιστική θεωρία. Ο Ένγκελς καταλήγει ότι ο μόνος τρόπος για να ξεφύγει η κοινωνία από αυτόν τον φαύλο κύκλο είναι η προλεταριακή επανάσταση, η κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής, για να εξαφανιστεί «η εμπορευματική παραγωγή και, κατά συνέπεια, η κυριαρχία του προϊόντος πάνω στον άνθρωπο», για να τελειώσει η πάλη για την ατομική επιβίωση. Όπως πολύ όμορφα γράφει, για να γίνει πραγματικότητα «το πέρασμα της ανθρωπότητας από το βασίλειο της αναγκαιότητας στο βασίλειο της ελευθερίας»
Με την υλιστική αντίληψη της ιστορίας ο «ιδεαλισμός διώχτηκε και από το τελευταίο του καταφύγιο… άνοιξε ο δρόμος για να εξηγήσουμε την συνείδηση των ανθρώπων από το είναι τους, αντί να εξηγούμε το είναι τους από τη συνείδηση τους».
Κατά συνέπεια, όπως αναφέρει ο Ένγκελς, «ο σοσιαλισμός δεν εμφανίζεται τώρα πια σαν τυχαία ανακάλυψη από αυτή ή εκείνη την ιδιοφυία, μα σαν το αναγκαίο προϊόν της πάλης των τάξεων που γέννησε η ιστορία, του προλεταριάτου και της αστικής τάξης».
Ειδικά, στο τρίτο κεφάλαιο ο Ένγκελς αναπτύσσει με σύντομο, αλλά πολύ περιεκτικό τρόπο πως φτάσαμε από την μεσαιωνική κοινωνία στην επικράτηση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και τα αποτελέσματά του. Τον χωρισμό του παραγωγού από τα μέσα παραγωγής, την «κατάρα» του εργάτη να παραμείνει σε όλη του τη ζωή μισθωτός και την ολοένα και εντεινόμενη αντίθεση ανάμεσα στην εργατική και την αστική τάξη.
Ιδιαίτερη σημασία έχει η ανάλυση του Ένγκελς για το ρόλο του Κράτους σε αυτή τη διαδικασία, ενώ με απλό τρόπο εξηγεί πως ο καπιταλισμός συνεχώς κάνει ένα «φαύλο κύκλο» κρίσεων που η κάθε μια είναι χειρότερη από την προηγούμενη.
Διαβάζοντας το βιβλίο είναι προφανές που πάτησαν οι μετέπειτα μεγάλοι επαναστάτες, ειδικά ο Λένιν, για να εμπλουτίσουν την μαρξιστική θεωρία. Ο Ένγκελς καταλήγει ότι ο μόνος τρόπος για να ξεφύγει η κοινωνία από αυτόν τον φαύλο κύκλο είναι η προλεταριακή επανάσταση, η κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής, για να εξαφανιστεί «η εμπορευματική παραγωγή και, κατά συνέπεια, η κυριαρχία του προϊόντος πάνω στον άνθρωπο», για να τελειώσει η πάλη για την ατομική επιβίωση. Όπως πολύ όμορφα γράφει, για να γίνει πραγματικότητα «το πέρασμα της ανθρωπότητας από το βασίλειο της αναγκαιότητας στο βασίλειο της ελευθερίας»
Πηγή : ergatiki
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου